Vilagarcía contra a monarquía

En 1979, cando até Carrillo abrazara a monarquía como suposta saída democrática á ditadura franquista, un socialista vilagarcián, Benito García Dorgambide, afrontou a quixotesca tarefa de demandar a Juan de Borbón e Battenberg, pai do daquela flamante rei, por ter vendido a illa de Cortegada. Regaláralla a burguesía da zona ao seu pai, Alfonso XIII, para que construíse nela un palacio de verán. Nunca o fixo, mais, en lugar de devolvela, o fillo vendeuna á inmobiliaria Cortegada S.A. que, nos albores da democracia, presentou un proxecto para urbanizala. Daquela gobernaba Vilagarcía unha coalición, liderada polo socialista José Recuna con apoio do Partido Comunista (PC), que chegou a pactar un acordo que posibilitaba levar adiante o proxecto a cambio de distintas melloras para o municipio. Por iso, posibelmente Cortegada non sería hoxe un parque natural sen a valentía de García Dorgambide, que na súa loita contra Goliat contou con apoios como o do tamén letrado Gonzalo Bouza Brey ou o do arquitecto Carlos Berride. Malia ser concelleiro comunista naquel primeiro goberno, Bouza Brey non dubidou en converterse no procurador da causa, mentres que Berride, que co tempo sería concelleiro de Urbanismo co PSOE, liderou, desde a asociación veciñal de Carril, a oposición do pobo á entrada de cemento na illa. Foi o primeiro paso para que esta volvese o 30 de agosto de 2007, un século despois da cesión. Iso si, para recomprar o regalado houbo que desembolsar 1,8 millóns de euros de diñeiro público. A idea dos empresarios vilagarciáns que, encabezados por Daniel Poyán, Teodosio González e Valeriano Deza, constituíron en 1907 a comisión pro-Cortegada, era atraer a corte e o turismo de cartos a unha Galiza atrasada economicamente. A ocorrencia non era nova. Xa en 1902 quixeran doar un terreo para que o rei fixese un palacio de verán na cidade, mais daquela pensaron en Ferrazo, o peirao onde aproximadamente un século despois se instalarían os polémicos depósitos de hidrocarburos. A iniciativa paralizouse á espera de que Alfonso XIII acadase a maioría de idade, e cando se retomou, cinco anos despois, a proposta xa era que a construción se levantase na illa de Cortegada, situada no que, naquel intre e até a fusión con Vilagarcía en 1912, era o Concello de Carril, na actual comarca do Salnés. A cesión ao monarca tivo lugar o 10 de xullo de 1910, daquela aínda residían alí 16 familias ás que houbo que desafiuzar Tres integrantes da Comisión viaxaron a Madrid para entrevistarse co Marqués de Viana, intendente da Casa Real, que sería o encargado de transmitir a Alfonso XIII o desexo dos galegos. Din que, encantado co agasallo, o rei dixo: "leales vasallos, nobles, gentiles, los gallegos". Así que, os dadivosos súbditos iniciaron os trámites para o cambio de titularidade con quen posuía parcelas, casas ou ostentaba algún tipo de dereito sobre a illa. Este último suposto era o da familia López Ballesteros, vinculada ao Pazo da Golpelleira, que no ano 1840 mercara os foros de Cortegada, en concreto, 90 ferrados, a metade de millo, a metade de centeo, e cinco galiñas de renda anual. E se ben, esta non tivo problema en outorgar a redención do foro en escritura pública "por amor á monarquía", si amosou a prudencia de engadir un reparo: se a illa deixaba de pertencer á Coroa, era a súa vontade que as persoas herdeiras da casa da Golpilleira vindicasen o dominio que agora se cedía. Era o 21 de agosto de 1907. Sete décadas despois, Enriqueta López de Ballesteros y Prego López, a herdeira, sumouse a García Dorgambide e presentou unha querela contra don Juan no xulgado de Cambados reclamando o dominio directo da illa. A cesión ao monarca tivo lugar o 10 de xullo de 1910. A comisión tardara dous anos en conseguir 220 escrituras, as necesarias para facerse cos 1.244 predios que máis de medio millar de persoas posuían nas 54 hectáreas de Cortegada. Daquela aínda residían alí 16 familias ás que houbo que desafiuzar para cumprir as exixencias do monarca: Que a doazón fose pura e incondicional, que comprendese a totalidade da illa e que esta estivese inscrita no rexistro como un predio único. O desafiuzamento dos últimos colonos non foi o único abuso que se cometeu até formalizar a doazón. Para poder rexistrar a capela, o cura proclámase dono dela e dos terreos "desde tempo inmemorial", alegando que estaba fóra de uso malia acoller dúas romarías ao ano. E como preludio do que viría despois, xa no ano 1914 o notario que escriturara os predios demandou a comisión polo pagamento de honorarios, que ascendían a 28.000 pesetas (actualmente 168,283 euros). A resposta da comisión denota a súa visión clasista e servil. Alega que ninguén debería pretender outro premio que a satisfacción de ter cumprido co seu deber de bo galego e acusan Barreiro, o notario, de "no venir por el ancho y despejado camino real, sino por los angostos y torcidos caminos rurales, vulgares corredoiras". Cantabria como lugar para a nova residencia de verán Porén, e a pesar dos esforzos, o palacio nunca chega a construírse. Será A Magdalena, de Santander, o lugar finalmente escollido para o veraneo da familia de Alfonso XIII, malia que segundo a prensa dos anos 70, á súa esposa, Victoria Eugenia, non lle gustaba o clima do norte, ou mais concretamente, o da ría de Arousa. En todo caso, o mal na Cortegada xa estaba feito. Desde o desafiuzamento das familias en 1910, a illa ficou en mans privadas, a Casa Real púxolle un garda para impedir o acceso, e o pobo de Carril agardou para sempre o inicio da obra. Durante o período republicano foi embargada e convertida en cuartel de carabineiros mais, tras o triunfo dos golpistas, devolvéronlla a Alfonso XIII e, tras a morte deste, no ano 1941, foi herdada a partes iguais polos dous infantes, Juan e Jaime, e as dúas infantas, María Cristina e Beatriz, até que, en 1958, o daquela herdeiro da coroa, Juan de Borbón, mercoulle a parte ao resto e converteuse no único dono. Nunca anunciou nin o desexo de urbanizar nin a venda. Mais finalmente vendeu. Nada lle importou a Benito García Dorgambide que esa loita polo común puxese en risco a súa propia economía familiar Xa en abril do ano 1977, o Concello de Vilagarcía expón un proxecto de modificación do plan de ordenación da illa a fin de cualificala de uso exclusivo residencial, turístico e deportivo, cunha edificabilidade máxima de 0,8 metros cúbicos por metro cadrado. Proxectábase para ela o uso hoteleiro así como a construción dun polígono residencial de luxo. A falta de dous anos para as primeiras eleccións democráticas, o alcalde era José Luis Nogueira, que antes fora concelleiro franquista e despois o sería da Unión de Centro Democrático (UCD), entre outros cargos. O seu desexo de urbanizar Cortegada, de novo coa teima de "atraer o turismo", choca con colectivos como os colexios de avogacía e arquitectura que apostan pola súa desprivatización e por que sexa declarada zona de protección oficial de uso público. Mais o Concello desestima os seus recursos, e o 8 de xuño dese 1977 eleva a modificación á comisión provincial de Urbanismo, que non chega a pronunciarse. Será a seguinte corporación municipal, a encabezada xa por José Recuna, a que teña que lidar co proxecto de urbanización que Cortegada S.A. presenta o 19 de abril de 1979 ao entender que o cambio proposto na etapa de Nogueira ficaba aprobado por silencio administrativo e, polo tanto, podía edificarse na illa. O Goberno democrático nin sequera sabía que Juan de Borbón a vendera. Fixérao exixindo que a nova propietaria, da que se chegou a dicir que era socio, lle construíse a adiada residencia. Convenio urbanístico Socialistas e comunistas tardan tres anos en aprobar o convenio urbanístico que, a cambio da urbanización, exixe á empresa pagar a condución de auga en Carril e o 20% do saneamento integral de Vilagarcía; construír un centro cultural con auditorio, biblioteca, sala de exposicións e até un estanque; dar dez millóns de pesetas para converter a Casa de Aduana en Conservatorio e cometer con urxencia tanto a construción da ponte, para a que lle dan dous anos, como a residencia real, que debía estar concluída antes de rematar o terceiro e que sería doada ao pai de Juan Carlos I en acto público. É máis, como exemplo da posición que naquel momento se adoptaba cara á monarquía, o goberno vilagarcián -coa excepción de Bouza Brey e do tamén edil comunista Juan Vázquez, que non apoiaban o proxecto- prevé organizar unha homenaxe a Juan de Borbón e facerlle entrega do título de rexedor perpetuo e da medalla de ouro da cidade. No mundo ao revés, entendían que o avó do actual monarca merecía un desagravio por ficar sen esa illa, que o seu pai mantivera malia non facer a obra para a que fora doada, e que el vendera sen sequera comunicarllo á cidade que lla dera. Estaba previsto que a corporación municipal viaxase a Estoril (Portugal) o 20 de xuño de 1982 para convidalo a visitar Vilagarcía, que o 20 de xullo fose nomeado, ademais, rexedor perpetuo, e que o 22 tivese finalmente lugar o acto público de desagravio. Afortunadamente, nin o acto nin a urbanización chegaron a facerse nunca porque, fronte a esa onda monárquica que percorreu o país, houbo quen mantivo unha postura moito máis xusta co pobo e coa historia. Benito García Dorgambide iniciou a súa reclamación xudicial contra Juan de Borbón e a inmobiliaria nese mesmo ano, en concreto, o 28 de maio de 1979, apenas un mes despois da presentación do proxecto por parte da empresa. Como quería ser el o avogado, puxo como demandante o seu fillo, Fernando García Giménez, que naquela altura tiña 19 anos. Toda a familia militara no Partido Socialista Popular (PSP) desde a clandestinidade, e tamén no republicanismo. Basta ler como identifica o querelado: Juan de Borbón, maior de idade, casado, "sin profesión especial" e do que ignoro o seu domicilio. Alegar esa ignorancia permitiralle solicitar que a notificación ao avó de Felipe VI se realice a través do Boletín Oficial da Provincia (BOP), o que lle daba unha maior publicidade á denuncia que viña de rexistrar. Apenas cinco días antes de interpoñela, o avogado alertara ademais o Concello de que había un desfase entre a superficie que tiña a illa, 54 hectáreas, e as 45 polas que a familia Borbón tiña que tributar, e que iso se debía a que había en Cortegada máis de catro hectáreas de monte comunal –e outras tantas sen adscrición e que, polo tanto, se entendían públicas- polas que o Concello, como representante dos intereses do pobo vilagarcián, debía litigar. No seu procedemento alegaba que a monarquía incumprira a máxima que exixía a doazón: nunca construíra o palacio e porén, vendera a illa outorgada para tal fin "sin contar con el Pueblo ni tenerlo en cuenta para nada. El desprecio más olímpico". Aseguraba no seu escrito que o pobo se sentía "desilusionado, burlado y frustrado" e defendía que "un recto proceder" obrigaba o pai de Juan Carlos I a devolver a illa: "Tan ilustre apellido, por lo que representa en España y significa para la Nación, no puede ni debe oponerse a tan justa pretensión. Si lo hace su responsabilidad será histórica", argumentou na demanda. García Dorgambide considerábase lexitimado para presentala por ser a doazón de toda a veciñanza vilagarciá, da que el formaba parte, e a súa petición era que se declarase resolta e Cortegada volvese a mans do pobo. Nada lle importou que esa loita polo común, que a moitos puido parecerlle unha excentricidade, puxese en risco a súa propia economía familiar, pois a inmobiliaria pediu desde o primeiro momento as custas do xuízo e, de terse ditado unha sentenza en contra, as indemnizacións por paralizar unha obra valorada en miles de millóns de pesetas serían ruinosas. Afortunadamente, o tempo deulle a razón a este vilagarcián.