A guerrilla antifranquista en Valdeorras: terror, resistencia e supervivencia na raia

Cando un dos primeiros fuxidos ou “escapados” e último guerrilleiro en Valdeorras Mario Rodríguez Losada ‘O Pinche’ logra chegar a Francia en agosto de 1968, levaba 19 anos desvinculado da guerrilla e entoupado na aldea de Seadur (Larouco). Pasaran máis de tres décadas do golpe de Estado militar que implantou o franquismo. Pero a actividade guerrilleira nas comarcas da raia ourensá-leonesa acabara antes, en 1952, tras a morte de Manuel Girón e o exilio dos seus compañeiros superviventes. Tres quinquenios de efectiva loita armada dominados pola solidariedade, a supervivencia, a represión, o desexo de liberdade e a volta das conquistas sociais da II República. Na "guerrilla do chan", o traballo das mulleres que máis mobilidade tiñan, como as leiteiras e pastoras, foi fundamental A toma de Valdeorras o 21 de xullo de 1936 por forzas combinadas da Garda Civil e falanxistas desata unha onda de represión sobre os homes da Fronte Popular. Desde os primeiros días as denuncias provocan multitude de detencións arbitrarias na Casa do Riocigüeño do Barco, o centro do terror comarcal. Tras a execución do ebanista italiano, veciño do Barco, Rafael Mostellori, os “paseos” converten as cunetas da vella N-120 (actual N-536), en especial os arredores da Ponte Bibei, da Médua de Sobradelo, e de Candís, nos lugares preferidos polos verdugos fascistas. A represión Un total de 42 valdeorreses foron “paseados” ou executados sobre o terreo nos tres anos que durou a guerra. O 80% eran labregos aínda que algúns riparon a morte ao estar na sega en Castela, caso de Santiago Álvarez, posteriormente fundador e líder do PCG. Cóntanse entre os asasinados Segundo García Núñez, avogado e líder do Partido Galeguista; Manuel Martínez Álvarez e Manuel Martínez Martínez, pai e fillo, secretario do concello de Rubiá e presidente local de Esquerda Republicana; Augusto Sierra, socialista e alcalde de Vilamartín; Clemente Fernández, comunista e secretario do concello da Veiga; Hilario Vázquez, concelleiro de Carballeda. Tras consellos de guerras son fusilados no mesmo período 22 veciños da comarca, como o alcalde do Barco. Abdón Blanco García, presidente local de Esquerda Republicana, que se negara a fuxir. As represalias levan a centos de veciños a marchar ao monte. A maioría permanecerán nos arredores das súas casas agardando a finalización da guerra e dependen do apoio de familiares, amigos e correlixionarios para sobrevivir. Os máis comprometidos optan por internarse en Portugal ou marchar ao territorio asturiano que permanecía leal ao Goberno republicano. Viaxe polas serras que reportaba o risco de morte e detencións. Tiñan que sortear as batidas de falanxistas e o cordón militar que pechaba Asturias. Desde 1945 a guerrilla padece a actuación sobre o terreo das contrapartidas que concentran a represión sobre a rede de "enlaces" Tras a caída de Asturias en novembro de 1937, algúns valdeorreses retornan e con eles veñen bercianos, cadros políticos do exército republicano que terán un papel determinante na agrupación dos dispersos fuxidos que nos montes de Casaio xiraban arredor de Manuel Álvarez ‘Bailarín’ e Manuel Girón. Son Manuel Blanco Pascual, comunista e tenente-alcalde do Barco de Valdeorras, capturado e fusilado en Sigüeya (A Cabreira) en xullo de 1940; Manuel Fernández Villanueva ‘Gafas’, os irmáns César e Arcadio Riós, o comunista Guillermo Morán e Marcelino de la Parra, cenetista. Nomeados os “asturianos”, logran transformar os grupos de fuxidos que, ante o acoso ás familias que os axudaban, sobrevivían asaltando reitorais, tratantes de gando e casas fartas de falanxistas. Acabada e perdida a guerra era o momento de crear un organismo político-militar que traspasase os límites da supervivencia. A Federación de Guerrillas No mes de abril de 1942 na aldea berciana de Ferradillo/Ferradelo, estremeira de Valdeorras, fúndase oficialmente a Federación de Guerrillas León-Galicia. Organización armada unitaria integrada polas forzas política-sociais que apoiaran a Fronte Popular, e que servirá de exemplo para a posterior creación doutras agrupacións no resto do Estado. Son tres valdeorreses entre os 24 guerrilleiros que discuten e aproban os estatutos, elixen un Estado Maior e un comité de disciplina. Marcan o obxectivo político de sentar as condicións para a intervención dos aliados na Península Ibérica que acabase co franquismo. Ao tempo impulsan un servizo de información de apoio a actividade armada, a “guerrilla do chan”, integrada por colaboradores encubertos, onde o traballo das mulleres se volverá fundamental, xa que como pastoras ou leiteiras dispuñan de maior mobilidade. “Enlaces” que padeceron consellos de guerra, cadeas e execucións, sendo a crueldade maior cando os apresados eran mulleres. En xullo de 1946 a Garda Civil detén a Carme Jerez Rodríguez, veciña da aldea de Fervenza (O Barco) e compañeira do guerrilleiro Abelardo Macias ‘Lebre’. Tras pasar polos cuarteis da Rúa e de Ponferrada onde a someten a todo tipo de torturas e violacións coa intención de que delatase o acubillo do ‘Lebre’ o seu cadáver aparece, en maio de 1947, xunto á tapia do cemiterio de Montearenas (Ponferrada) embarazada de varios meses. Entre 1939 e 1952 a violencia armada deixou 151 mortos en Valdeorras: 65 guerrilleiros e enlaces, 51 veciños asasinados ben polas forzas represivas ben polo maquis, 27 gardas civís, cinco policías armados e tres lexionarios Tamén deciden reforzar a agrupación dos chozos nos montes de Casaio, a “Cidade da Selva”, como base loxística e de formación, o que lles permitía controlar a produción de volframio na mina de Valborrás, da empresa nazi Montes de Galicia SA, que utilizaba e explotaba penados republicanos. Información que pasaban ao axente da intelixencia británica Alexander Easton, residente nunha granxa de Carracedo (O Bierzo), a cambio de axuda. O ‘Inglés’ facilitáballes soporte sanitario (descanso, medicamentos, penicilina), e o papel e a multicopista coa que editaron o periódico El Guerrillero. Exército Guerrilleiro de Galicia En 1947 disólvese oficialmente a Federación de Guerrillas de León-Galicia que se atopaba en proceso de esfarelamento desde 1945 cando o PSOE decide abandonar a loita armada ao renunciar os Aliados a intervir en España. Mais o Partido Comunista viña traballando cos seus militantes nunha nova organización: o Exército Guerrilleiro de Galicia, que integra amais a cenetistas e socialistas que deciden continuar no monte. Os homes e mulleres de Valdeorras e O Bierzo formarán a II Agrupación. Acolle amais a vellos enlaces en perigo como Odilo Fernández “Blas”, de Correxais (Vilamartín), e Roberto López ‘Paxariño’, da Rúa, que aguantarán no monte até 1952, ano no que se exilian xunto coas súas compañeiras Gloria Blanco Diéguez e Gloria Blanco Blanco, nai e filla, de Freixido (Petín). O ano de 1946 marca o punto álxido dos enfrontamentos en Valdeorras. O 15 de abril unha partida do maquis mata tres policías armados en Arcos (Vilamartín), e o día 16 a dous gardas civís en Santigoso (O Barco). As forzas represivas responden organizando un grande operativo. O día 20 máis de cen números en varios vehículos ocupan Baxeles (Vilamartín) e marchan cara aos montes de San Vicente (Vilamartín). Na persecución dos maquis un dos camións precipítase polo cavorco do río Leira morrendo 16 gardas civís e dous policías armados. A derrota final da guerrilla comeza a albiscarse a partir de 1948. Desde 1945 padece a actuación sobre o terreo das contrapartidas que concentran a represión sobre a rede de “enlaces”. Os maquis que permanecen activos comezan a preparar a súa fuxida. Os que non conseguen exiliarse van caer pouco a pouco até desaparecer definitivamente a partir de 1952. Balance Entre 1939 e 1952 a violencia armada deixou 151 mortos en Valdeorras: 65 guerrilleiros e enlaces, 51 veciños asasinados ben polas forzas represivas ben polo maquis, 27 gardas civís, cinco policías armados e tres lexionarios. A guerrilla en Valdeorras, que contou cun amplo apoio popular, foi a última manifestación da rebeldía comarcal que sufrira a súa gran derrota en xullo de 1936. A acumulación ideolóxica e organizativa que se produce durante o sexenio republicano: creación de sindicatos de xornaleiros nas aldeas; folgas agrarias e obreiras; mobilizacións de solidariedade con Asturias en outubro de 1934; artellamento e impulso dos partidos de clase; triunfo das candidaturas da Fronte Popular en concellos do oriente ourensán; non se podía eliminar totalmente durante os tres anos da guerra (1936-39). Foi necesario para completalo un período de máis de 13 anos. A derrota foi posíbel por un conxunto de factores. En primeiro lugar, a extraordinaria dureza e persistencia da represión que empregou todo tipo de mecanismos. Valeuse da totalidade do aparato do Estado: leis terroristas e tribunais especiais; impulso da Garda Civil coa montaxe da comandancia móbil de Ponferrada e as contrapartidas; creación da Policía Armada; despregue de unidades do exército; utilización das redes da Falanxe: militantes militarizados, servizo de información, somatens… Amais contou, non hai que esquecelo, co apoio da parte da poboación que se reclamaba vencedora da guerra civil e que dispuxo do grande aliado ideolóxico: a Igrexa. Mais o factor determinante foi o desentendemento polas democracias occidentais da situación política da Península Ibérica tras iniciarse o período da “guerra fría”. Valdeorras baixo o terror da Lexión Tras a vitoria na Guerra Civil a ditadura centra todos os esforzos en acabar dunha vez coa a oposición armada. Desprega nas zonas non “pacificadas” os Terzos da Lexión. Valdeorras acollerá a III Bandeira do I Terzo desde o verán de 1939, que monta o cuartel na escola de Viloira (O Barco), emprestada polo matrimonio de Marcelino Suárez-Elena Quiroga, propietarios da Casa Grande, e hospedan os oficiais no seu pazo. A Lexión vai practicar a táctica da terra queimada. Duras e puntuais intervencións, como no Rif marroquí, que consisten en violentar, aterrorizar, e paralizar a poboación para cortar toda axuda “aos do monte”. O día 18 de outubro de 1939, ao mando do tenente Sergio Peñamaría de Llano (alcalde da Coruña 1959-63), desprázase un pelotón de lexionarios a Soulecín (O Barco), tras unha confidencia do cura Xosé García, para deter os irmáns Roxelio e Sebastián Rodríguez López, mozos da aldea fuxidos dende 1936 e 1938. Na casa deteñen aos pais dos dous mozos: Domingo e Amalia, de 54 e 55 anos. Ao non delatar os fillos, tras torturalos, executáronnos e obrigaron os veciños a enterralos nunha gabia nun camiño. O día 18 de outubro de 1939, ao mando do tenente Sergio Peñamaría, desprázase un pelotón de lexionarios a Soulecín e remataron asasinando Domingo e Amalia por negarse a delatar os fillos Quedaban orfos, á parte dos dous escapados, cinco fillos máis. Todos, agás o maior Francisco, acabaron integrándose na guerrilla. E todos acabaron pagando en distinto grao un alto prezo. A Roxelio, detido en Portugal cando intentaba embarcar para América, fusilarano en Ourense en outubro de 1941. Sebastián morreu nun enfrontamento coa Garda Civil en Borruga (Manzaneda), en outubro de 1942. Alfonso finou en febreiro de 1949, no combate de Ocero (O Bierzo). A Domingo, o máis novo, matouno a Garda Civil nas aforas de Soulecín en decembro de 1946. As dúas irmás, Antonia e Consuelo ‘Chelo’, despois de ser encarceradas, integráronse desde 1946 na guerrilla. Antonia en outubro de 1948 exiliouse en Francia tras fuxir con 27 compañeiros nun barco desde o porto de Luanco (Asturias) e faleceu en setembro de 2012. Chelo tamén se estabelece en París en 1949, tras unha fuga que a levaría a Madrid e a Catalunya. Finou en xuño de 2019 na illa de Ré en Aquitania. Ao día seguinte da masacre de Soulecín outra columna da Lexión chega a Oval (Rubiá), aldea estremeira do concello do Barco. Igualmente ían coa idea de dar caza ao fuxido Xerardo Núñez Rodríguez, mozo da familia dos ‘Perdigueiros’. Ao ser descuberto, na casa da súa moza Remedios Fernández, escapou ferindo un dos perseguidores. En represalia os lexionarios aforcaron nas aforas da aldea a Remedios e a súa nai Concepción Fernández. A outra irmá e filla, Felicitas, fuxiu ao monte. Na súa procura volveu a Lexión ao lugar o día 23. Pero desta vez detiveron a tres irmáns de Xerardo Núñez: Ramón, Francisco e Xosé, aos que tamén aforcaron na entrada da aldea. Xerardo foi detido pola Garda Republicana portuguesa xunto a Roxelio Rodríguez López, dos irmáns de Soulecín, e Constantiño Santos Morán, de Bembibre (León). Os tres foron fusilados en Ourense en outubro de 1941. Felicitas tras pasar semanas acubillada contactou cos “do monte” e uniuse sentimentalmente a Xesús Quiroga Arias ‘Chucho’, o último fuxido morto en Valdeorras (agosto de 1952).