Mover os marcos da ciencia

A prestixiosa revista Nature fixo unha selección de dez persoas que marcaron o discorrer da ciencia no ano que acabamos de deixar atrás. E engadiu unha máis, non humana. Trátase de ChatGPT. Esta calculadora de palabras non só foi un dos avances máis revolucionarios da investigación, senón que cambiará en parte a investigación. Nature tamén puxo o foco nos que considera que serán os avances máis disruptivos da ciencia para o ano no que xa andamos. Van desde avances tecnolóxicos para coñecer mellor a orixe do universo e a súa propia composición, incluído o comportamento do moi pequeno, como os neutrinos, a combater as enfermidades, como a malaria, a través de mosquitos tratados para impedirlles transmitir virus patóxenos, ou a Covid-19, neste caso mediante novas vacinas. As novas misións á Lúa, despois de medio século, terán importantes novidades. Por primeira vez irán mulleres e tamén a IA irá a bordo. Chegar alí en 1969 usando unha nave con menos capacidade de cálculo que unha Roomba é un dos logros máis asombrosos da historia da humanidade. Seguirémonos preocupando polo planeta no que vivimos, non sei se ocupándonos del como deberíamos, iso si. O cambio climático ou os residuos plásticos son dous dos problemas máis perentorios que temos. Desde mediados do século pasado estímase que son residuos máis do 70% dos 10.000 millóns de toneladas de plástico producidas. Recentemente informaban os medios de comunicación dunha marea de diminutas boliñas de plástico branco que chegaban á costa da ría de Muros-Noia. Cando o mar se indixesta, devólvenos o que lle tiramos ou nos cae nel. Ao final, ningún recuncho da Terra escapa a esta "plastificación" global. Por suposto, entre os avances máis singulares que nos traerá este ano están os relacionados coas tecnoloxías da información. En particular, estrearase o Xúpiter, que será o primeiro supercomputador europeo a exaescala, capaz de realizar un trillón de operacións por segundo. Un trillón é un un seguido por 18 ceros, nada menos. Pero para darnos realmente conta do inmenso desta cifra, pensemos que, para igualala, cada persoa viva tería que poder facer nun segundo máis de 100 millóns de operacións. Se puidese facer unha desas operacións cada segundo, necesitaría máis de tres anos para facer as que me tocarían. Só de pensalo xa me da preguiza. Enganos Aínda que non paramos de falar da artificial, non é esta a única intelixencia que interesa á investigación. O noso cerebro segue sendo máis descoñecido que outra cousa, así que seguiremos insistindo en tratar de descubrir onde reside a conciencia. En 2023 xa se deu a coñecer un importante avance sobre onde podería residir, ou parte dela, polo menos. Investigadores da Universidade Hebrea de Xerusalén e a Universidade de California en Berkeley descubriron que hai unha zona na parte posterior do cerebro, concretamente na denominada zona occipitotemporal do córtex visual, que mostra unha percepción estable no tempo diante de estímulos cambiantes, algo necesario para non só darnos conta dun estímulo senón para darnos conta de que nos estamos dando conta do mesmo. A investigación seguirá movendo en 2024 os marcos que hoxe fixan os límites do coñecemento e do desenvolvemento tecnolóxico, ampliando constantemente a fronteira do saber. Pero hai quen move eses marcos fraudulentamente. No ano que deixamos atrás bateuse o récord, e moi de longo, do número de publicacións científicas que tiveron que ser retiradas. Os artigos retractados superaron os 10.000, e a taxa de retractación máis que se triplicou nos últimos dez anos, sendo xa superior ao 0,2%. Pode parecer pouco, pero calquera mentira ou engano en ciencia é unha infamia á humanidade. É un absurdo primar a cantidade e non a calidade á hora de valorar un currículo científico para premialo con incentivos económicos Ademais, hai outro ataque á ciencia tanto ou máis preocupante: a ferralla científica. A súa manifestación máis evidente son as publicacións irrelevantes, que, aínda non sendo falsas nin fraudulentas, non achegan ningún valor nin producen novo coñecemento. Mais non deixan de crecer, incentivadas polos sistemas de avaliación da actividade da investigación que se aplican na maior parte das organizacións científicas e países do mundo. É un absurdo primar a cantidade e non a calidade á hora de valorar un currículo científico para premialo con incentivos económicos ou melloras na carreira científica. Debería ser ao revés: canto máis publicas sen relevancia ou impacto algún, máis recursos estás a malgastar, así que o sistema debería desincentivar esta investigación estéril e deixar de investir nela. Non deixa de ser paradoxal que se financie tanta publicación impúdica con diñeiro público. En 1905 Albert Einstein publicou catro artigos. Cada un deles sería suficiente para cualificar a súa carreira científica de excepcional. Recibiu o Nobel pola súa explicación do efecto fotoeléctrico, pero ademais explicou o movemento browniano, desenvolveu a teoría especial da relatividade e a relación masa-enerxía, descrita pola hiperfamosa fórmula que iguala a enerxía á masa polo cadrado da velocidade da luz. Do outro lado da ciencia temos a quen busca publicar un artigo cada poucos días. Decidamos dunha vez que ciencia e que científicos queremos.