Leilía: Remover os cimentos da tradición

—Tiveron o seu primeiro concerto en horario de sesión vermú na feira de artesanía de Agolada. Había moi bo ambiente… Rosario: Si. A xente estaba moi empatada, moi metida no concerto. E había moita xente seguidora nosa. Case podían subir ao palco e cantar… —Comentou Ana nese concerto que, nestes 34 anos de andaina, conseguiuse que a xente estivese orgullosa da súa tradición musical. Que mudou respecto a iso? Ana: O que cambiou é que agora a xente coñece a tradición. Cando descoñeces algo, non lle dás valor. Rosario: Esta música estaba restrinxida ao ámbito das asociacións culturais, onde a xente bailaba e tocaba a pandeireta e a gaita. O que fixo Leilía foi subir aos palcos con única e exclusivamente voz e percusión. E iso era moi arriscado nese momento. Moita xente pensaba que era unha música moi dura que non daba para un concerto dunha hora ou hora e media. E nós, un grupo de mulleres, subimos ao escenario coa pandeireta, a lata de pemento, a tixola tocada con chave, sachos e pedras… No estranxeiro a xente quedaba abraiada. Ana: Aínda nos pasa agora nos aeroportos. Temos que explicar que todo iso son instrumentos… Rosario: Ademais, os grupos folk galegos inspirábanse na música celta irlandesa, escocesa, bretoa… O que se coñecía de aquí era a figura do gaiteiro, pero á pandeireta non se lle daba valor. Ana: Á pandeireteira non se lle pagaba, como ao gaiteiro. As mulleres xuntábanse e tocaban despois de acabar os labores do campo. Facían música de diario que comandaban elas. Despois de guerra civil houbo unha ruptura desta música de divertimento de diario porque se suprimiu a liberdade de reunión. E ademais a emigración masiva a Europa despoboa as aldeas, rompéndose a transmisión oral. —Leilía xa facía recollas polas aldeas hai máis de trinta anos. Como mudou ese traballo etnolóxico? Ana: De nós, as que máis recolleron foron Montse e Felisa, que estaban en Cantigas e Agarimos, e nós, que estabamos no grupo Rosalía de Castro de Cacheiras (Teo). Cando comezamos Rosario e eu, se non ías cunha neta ou un neto que convencese a muller, era difícil recoller. Rosario: Ou co cura, por exemplo. Había certas figuras que eran as que che abrían as portas da aldea. Montse e Felisa preguntaban na taberna-tenda da aldea. Máis adiante xa falaban co neto ou neta. Ana: Comezamos polo 89-90. Non había autovías… Gravabamos en cintas. Montse e Felisa tentaron dixitalizar esas cintas para que ese patrimonio non se perda. Pero, si, chegabas a unha porta e preguntábanche: a ver, filliña, ti a que vés? Rosario: Pensaban que ías rir delas. Ana: Hai unha anécdota que sempre conta Montse. Chega a unha casa e un home novo dille: Miña nai, tocar e bailar? Na vida! Entón chega unha muller, mira para elas e dille a el: Ti que saberás, fillo? A nai era unha señora de sona. E o fillo non sabía nada. Agora é máis fácil recoller, pero a información obtida é menos fiábel. Rosario: Perdeuse a autenticidade de cada zona, porque agora está todo máis homoxeneizado debido á influencia da televisión. As persoas maiores agora van a clases de pandeireta e gaita e aprenden de mestres novos, e van a festas e seráns nos que tamén aprenden, e nós mesmos, cando facemos recollas, tamén podemos contaminar. —E será máis complicado aínda polo que fixo no franquismo a Sección Feminina coa música e co baile tradicional. A antropóloga Beatriz Busto fala dunha teatralización caricaturesca do baile que o terxiversa, homoxeneiza e marcializa. Rosario: Si, estandarízanse e militarízanse os xeitos. Ana: Alterando moito a realidade. Rosario: Edulcorando a tradición moi na chave dos anos 50 da Sección Feminina, si. —Falabamos antes de gravacións dixitalizadas. Está o traballo de Dorothé Schubart no Arquivo Sonoro do Consello da Cultura, hai cousas de Fuxan os Ventos no Arquivo do Patrimonio Oral do Museo do Pobo… Pero segue a haber moito traballo de recolla disperso. Que se debera facer? Ana: Pois tería que haber un estamento común e público posto a disposición de todas as persoas que quixesen doar os seus arquivos. Cun recoñecemento a esas persoas porque, sen o seu esforzo, Galiza tería perdido gran parte do seu patrimonio. Algo que dese soporte, visibilización e acceso público a ese material. —Leilía está de xira de despedida. É cansazo ou tamén algo polas dificultades? Grupos míticos, coma Berrogüetto, acabaron deixándoo. Ana: Se facemos balance, sae positivo. Pero levamos moitos anos, as prioridades cambian e nós non temos a mesma capacidade de esforzo. É moito tempo compatibilizando a música coa vida laboral, coa vida persoal, renunciando ás vacacións… E ademais, que nos queda por facer? Recollemos polas aldeas a música tradicional, subímola aos palcos, dignificamos o papel das mulleres, incorporamos instrumentos modernos, letras actuais… Rosario: Xa non somos unhas nenas. Traballas oito horas, atendes o día a día e tes que quitar tempo para os ensaios, as gravacións, etc. E logo chega a fin de semana e colles a furgoneta, e chegas e pasas varias horas coas probas de son, e logo tes a tensión do concerto, e logo recolles e volves meterte na furgoneta… Chegas á casa ás 2, ou 3 ou 4 da mañá e quédache o domingo para descansar. Non somos profesionais disto e o esforzo é enorme. —En que sentido foi tamén, para vostedes, Leilía unha aprendizaxe? Rosario: Eu penso que nos deu, sobre todo, apertura cara ao diferente. Fíxonos máis abertas, máis libres, máis respectuosas. Ana: Para min é moi importante tamén que, ao irromper Leilía no panorama musical galego, a xente empezou tamén a mirar máis para dentro en vez de mirar para fóra. —Falaban antes do legado de Leilía. Sería difícil falar das Tanxugueiras, ou de Fillas de Cassandra, ou doutros proxectos musicais de mulleres novas con moito éxito se antes non estivesen Leilía ou Mercedes Peón, por exemplo. Rosario: Cando sacamos o primeiro disco, Leilía, non había ninguén vinculado á música tradicional que non o coñecese. Moita xente que fai folk con raíz galega chegou a esta música a través de pezas de Leilía. O Chorei, chorei, por exemplo, foi recollido por Montse e Felisa cando estaban en Brincadeira e deuno a coñecer Leilía. Despois xurdiron moitas versións: de Cristina Pato, de Uxía… Hai por aí un vídeo duns nenos cantándoo nunha escola na India. Tamén Ortiga e Pili Pampín fixeron unha versión. Ana: Fainos sentir moi orgullosas ter conseguido que estas pezas volvan ser do pobo. Porque chegas a unha festa, comezas a cantar o Chorei, chorei, e a xente séguete porque a sabe. E iso é o mellor agasallo que nos poden facer a nós como Leilía. —Citabamos antes as letras actuais. Están sobre todo no disco Consentimento, pero xa estaban antes. Ana: Foi un paso máis, en realidade. Seguimos investigando unha vez que incorporamos instrumentación non tradicional xa no noso segundo disco, I é verdade, i é mentira. Rosario: No noso terceiro disco, Madama, xa colaborara connosco Suso de Toro. Tamén Felisa fixera letras para Madama, e eu fixen unha e Felisa outra para Consentimento. As coplas de antes falaban das cousas de antes. No novo disco, que xa temos gravado pero aínda non saíu, hai letras sobre a emigración, sobre o amor -romántico e dunha nai por un fillo, por exemplo-... —Temas como o que fala de ir polo mundo sen saber o barallete? Tocárono en Agolada. Ana: Ese. Está inspirado na emigración dos nosos pais. A letra é de Rosario. Rosario: Unha das cousas que nos pasan nos escenarios é que nos seguimos emocionando. Ana: En Carnota había un señor que miraba para nós como se vise unha aparición. Daban ganas de baixar darlle unha aperta. Nos concertos tamén ves nenos e nenas que cantan as nosas cancións. A semente está botada. Rosario: Un dos señores que había en Carnota viñera desde Ponferrada para vernos. Iso tennos pasado moitas veces. Nun concerto en Salamanca viñeran vernos desde o País Vasco. Ana: O primeiro concerto grande que tivemos foi na praza de Cervantes. Estabamos alí coa roupa de cotío, a lata, as sachas… Era un festival folk e a xente mirábanos preguntándose, isto que é? Ao baixar do escenario un rapaz deunos as grazas por facerlle entender o que a súa avoa tentara explicarlle e que el conseguira comprender ao vernos a nós. Rosario: A xente agradeceunos moitas veces a nosa valentía. Agora é fácil, pero cando nós empezamos a xente non subía a un escenario con roupa de cotío, senón de gala… Ana: Rompemos moitos moldes, polo tipo de música e pola posta en escena. Rosario: E cando vas a un festival no estranxeiro é tal o grao de admiración, de estupefacción… A xente non sabía que se podían usar apeiros de labranza para facer música. Dinnos que facemos algo atávico no sentido de profundo, de da terra, da terra pero de verdade. Porque remove os cimentos. —O espectáculo co que están de xira é Vidas Cantadas. Un repaso pola súa traxectoria. Como escolleron as cancións? Rosario: Por votación. Tamén incluímos temas do noso repertorio de gran demanda por parte do público, como “Voz das amigas”. —Do disco Consentimento, por exemplo, están, ademais de “Voz das amigas”, “Cinsas” ou “Jota de Eva”. Rosario: Para a letra de “Cinsas” inspireime nunha persoa á que quero moito á que lle pasou o que di a letra: alguén quere conquistarte e despois xa non quere nada contigo. “Jota de Eva” dedicámoslla a Eva Castiñeira e a todas as mulleres que coma ela nos ensinaron o que sabían. “Jota de Eva” non a traducimos. No primeiro disco respectamos todo: a maneira de tocar e de cantar, os tons, as letras en castelán, mesmo a voz nasal… Despois xa fomos traducindo as letras porque a xente cantaba en castelán porque se consideraba que o galego era a lingua da aldea e o castelán a da cidade. —Que outras cousas foron cambiando duns discos a outros? Son cinco en total. A súa visión da música tradicional non será a mesma que hai 30 anos. Rosario: O primeiro disco, Leilía, era absolutamente etnográfico. O segundo disco, no que contamos coa produción de Nando Casal e Antón Seoane, de Milladoiro, xa foi un salto. Houbo xente que nos deu as costas cando soubo que estabamos subindo ao palco con instrumentos non tradicionais como a guitarra, o bouzouki ou o acordeón. Ana: Ese conflito axudounos a resolvelo Suso de Toro. Sendo fillas da terra, dixo, tiñamos que estar neste tempo. E é certo. Dar pasos, inspirándonos na tradición. Rosario: Para min é unha cuestión de respecto e de identidade. Evolucionar a partir da tradición. Facer máis universal a nosa música… Ana: De feito, no terceiro disco, Madama, xa temos letras de temática actual. E o último disco xa é fechar o círculo. As melodías que non se publicaron en disco, rescatadas anos despois. Nós somos as mesmas pero non cantamos do mesmo xeito. Rosario: Temos unha gravación feita con Pablo Barreiro antes de sacar o primeiro disco. Só se distribuíu na Fonoteca 92 de El Correo Gallego. Levamos xa tempo preparando a despedida de Leilía, que se atrasou pola pandemia, e quixemos fechar o círculo recuperando as pezas que nos viron nacer, reinterpretándoas. Ana: En 2005, polo noso 15 aniversario, sacamos Son de Leilía, un disco no que recollemos, xunto con pezas inéditas, colaboracións que tiñamos feito con outra xente: con Budiño, con Milladoiro, con Bleizi Ruz… Era tamén unha maneira de amosar a versatilidade de Leilía. Rosario: Nós tamén achegamos singularidade no xeito de cantar. É un xeito de cantar forte, proxectando a voz… Ana: Outra cousa que cambiou é que cando comezamos non cuestionabamos a letra das coplas. Agora hai cousas que, de atopalas hoxe, non as gravariamos. —Ao respecto, é interesante a imaxe das mulleres que transmiten as coplas. Falan dunha sociedade machista. Pero tamén de mulleres que se defenden ben. Ana: É que as coplas din moitas cousas que poden sorprendernos. Unha fala de que non hai que temer porque se nos levan ao cárcere téñennos que manter. Rosario: E outra que di que onde estean as mulleres os homes non valen nada. Despois da guerra civil mudaron totalmente as formas de divertimento. Seguramente as coplas máis de apoderamento feminino son de antes da guerra. E a emigración tamén mudou moitas cousas. —Falamos dos músicos que as acompañan? No contrabaixo temos normalmente a Xacobe Martínez, pero en Agolada estaba Pablo Pérez. Na gaita e na guitarra, Xoán Porto, que fai tamén os arranxos. E o acordeonista é Roberto Comesaña. —Algo tamén singular da Galiza pode ser a cantidade de xente nova implicada na música e no baile tradicional. Niso tiveron un papel as agrupacións folclóricas, a Universidade Popular de Vigo… Ou a recuperación das foliadas. Rosario: Agora está ben visto que os fillos e fillas se dediquen ao folk ou a cantar e bailar. Está moi normalizado. Ana: Que a rapazada se sinta atraída é algo marabilloso. Nós tamén empezamos así. Rosario: Eu fun ver uns amigos xogar ao fútbol. Mentres esperaba a que empezasen escoitei unhas rapazas cantar e tocar a pandeireta. Quedei hipnotizada. Pedinlle ao presidente da asociación cultural que houbese clases disto. E trouxo a Felisa de profesora. Ana: Montse, Merchi e Felisa estaban en Cantigas e Agarimos e eran amigas. Veu o verán e acabaron as clases e Felisa preguntounos se queriamos seguir ensaiando con elas. Ese foi o cerne de Leilía. Despois un veciño propúxonos cantar á saída da misa, na festa de Oza. E así comezamos. —Leilía conseguiu moitas cousas. Que non se conseguiu? Ana: Pois poder vivir disto. Nós temos moito recoñecemento do pobo, pero, das institucións, algún premio, algunha mención… No final do concerto de Agolada chegou unha mamá cunha nena para que lle asinásemos unha pandeireta. Díxolle a nai á filla: ti non sabes o tesouro que tes, que vou custodiar eu até que ti saibas darlle valor. Sempre hai alguén que te emociona nos concertos. Rosario: O concerto que tiveramos na Quintana fora apoteósico. Tanto cariño… Ana: O proxecto de Vidas Cantadas retomarémolo en outubro. Xa cos concertos da despedida definitiva. O concerto derradeiro será en Compostela en xaneiro de 2024.