Ourivaría galega: Tradición e modernidade

Os sapos, as arracadas da Fonsagrada ou as xoias con filigranas son claros exemplos de que a ourivaría tradicional galega está de moda na actualidade. Existen varias teorías sobre as orixes da ourivaría galega, algúns investigadores como Fernando Martínez Vilanova, pintor, historiador e crítico de arte, apuntan que pode estar relacionada con Portugal, posto que se ten constancia de que desde 1954 moitas persoas galegas tiñan atravesado o río Miño para a aprendizaxe do oficio de ourives, transportando logo os coñecementos, alí aprendidos, até a Galiza. Isto causará que a ourivaría galega estea moi próxima ás xoias tradicionais portuguesas, como son o Corazón de Viana ou os Brincos à Rainha. Estudosos como Rafael Quintía apuntan que a ourivaría galega viviu un auxe coa chegada do movemento artístico do Barroco. Así mesmo, ambos os dous concordan en que as pezas de xoiaría, antigamente, estaban reservadas a datas especiais como eran os días de festa ou as vodas. As xoias da ourivaría galega están moi ligadas ao traxe tradicional do país, o cal foi usado, principalmente, até a primeira metade do século XX. Porén, a percepción existente de asociación da ourivería ao traxe tradicional é, maioritariamente, algo actual, ocasionado polas exhibicións musicais e polos espectáculos, que tenderon a desenvolver unha tendencia de sobrecarga da xoiaría que o acompañaba. Antigamente, o traxe indicaba un status social, posto que os seus materiais ou aderezos eran unha mostra da economía da persoa que o levaba e da súa familia. O mesmo acontece cos complementos, sendo os máis común, xa daquela, os pendentes, que normalmente eran de prata sobredourada, as crucetas e os sapos. Estes últimos acostumaban ir pendurados nunha cinta de veludo ou nunha cadea de vidro, prata ou ouro, comúns entre as persoas adiñeiradas. Este tipo de xoias acostumaban acompañar o traxe “de garda”, un traxe elegante e destinado principalmente aos días de festas e vodas, adornado en moitas ocasión con bordados nos que se empregaban pequenas pezas de acibeche. A ourivaría xogará un papel moi importante en Compostela, posto que entre os séculos XII e XV este oficio fará que sexa moi recoñecida. Ourives como Susi Gesto relatan a Sermos Galiza que “Compostela é berce de ourives, porque en parte é o oficio desta cidade”, na cal, segundo ela afirma, “houbo e aínda quedan moitos mestres de diferentes técnicas de ourivaría que deberíamos respectar e idolatrar”. En boa parte, será por isto polo que a cidade conta cunha asociación propia, destinada a pór en valor este oficio artesanal, a Asociación de Ourives de Compostela. Así mesmo, pénsase que na Idade Media na cidade había sobre uns 130 talleres de ourivaría. Na actualidade son ao arredor de 16. As xoias de ourivaría galega A xoias galegas por excelencia na ourivería son os sapos, estreitamente ligados á figura das mulleres, como representación da vida e da forza. Sen dúbida, son as pezas máis reproducidas e reinterpretadas na actualidade, conservando a súa forma tradicional, mais introducindo neles un aire innovador. Para ourives como Susi Gesto, son os sapos os que mostran o rexurdimento que está a vivir a artesanía tradicional, en especial no oficio da ourivaría. As ourives galegas soubéronse adaptar aos novos tempos. En boa parte isto pódese deber, tal e como considera Gesto, a que as artesás da súa xeración levaron a cabo "unha reinterpretación do que os antepasados tiñan feito". As arracadas da Fonsagrada son uns dos pendentes de aro máis empregados na Galiza, estando moi presentes nas foliadas do país. Estes aros de prata, planos e lisos, só teñen unha filigrana no seu interior en formas de oito, que ten a función de achegar estabilidade ao pendente. A súa forma de colocación é moi peculiar, xa que se colocan de atrás cara adiante. En moitas zonas as arracadas tiñan unha tradición moi especial, posto que eran un agasallo para as mulleres no nacemento da súa primeira crianza. Existe, tamén, a teoría de que no pasado portar este tipo de aros era un símbolo de estatutos social e de riqueza. As filigranas están presentes na maioría das xoias de ourivaría galega, posto que son unha técnica moi representativa da xoiaría tradicional. Son realizadas a través da combinación de fíos de prata ou ouro traballados en pequenas espirais e bólas, que fan que cada peza sexa única e especial. A través das filigranas pódense deseñar pequenas figuras que representan algún significado simbólico na cultura galega. Mesturar a tradición coa vangarda Para Susi Gesto a ourivaría é paixón, ela pertence á terceira xeración de ourives da súa familia, aprendendo o oficio do seu pai, Eloy Gesto, xa que foi criada xunto os seus irmáns no seu taller de ourivaría. Ela mesma se considera herdeira dunha profesión que chega desde os tempos pasados, que fai que a través das súas pezas ela consiga transmitir “a tradición e as raíces”, mais “dándolle unha nova volta coa miña mirada”. Para ela a artesanía é pura e dura, feita sen moldes nin microfusións, considerando a ourivaría a antítese do consumismo e é por iso que, tal é como explica Gesto, “todos os procesos que se fan no taller son desde a orixe”. Isto fai que as súas pezas sexan únicas, posto que para ela cada xoia representa unha historia e a “alma do feito a man”. Ademais, boa parte das súas elaboracións son por encargo, ao considerar que a xoia ten que representar e expresar a esencia da persoa que a leva, polo que acostuma falar detidamente coa persoa co fin de que o resultado final da peza sexa un éxito. Nos sapos de Susi Gesto é posíbel apreciar un toque de innovación, pola introdución do cobre, conseguindo a perfecta síntese entre a tradición e a modernidade. Para ela son unha das súas pezas máis importantes, ao estar moi vinculadas coas mulleres posto que era unha xoia que “pasaba de nais a fillas”. Despois de que algunha xente, ao ver a exposición de sapos no seu taller, lle preguntase se “esas son as xoias do traxe folclórico” decidiu mudar o seu tamaño, pasando de medir 8 cm a 19 cm, ela mesma considera que foi “un xeito de rebeldía”. É tanta a importancia dos sapos na súa xoiaría que decidiu realizar a mostra “12 sapos para 12 mulleres”, así como o proxecto “Os sapos e nós, as mulleres”. Actualmente, pensa que os sapos xa non só están vinculados a acompañar os traxes de gala tradicionais galegos, posto que a ourivaría déuselle “un toque de humildade”, o que permitiu levala de forma máis casual e cotiá. A introdución da innovación nas súas pezas é algo que herdou do seu pai, Eloy Gesto, un dos ourives máis recoñecidos na cidade de Compostela ao ser fundador da Asociación de Ourives de Compostela no ano 1988, así como por formar parte do Padroado da Fundación Centro Galego da Artesanía e do Deseño e da Comisión Galega de Artesanía. Unha traxectoria que lle foi recoñecida co emprego do seu nome nos Premios Bolsa Eloy Gesto, convocados pola marca Artesanía da Galiza. As súas pezas supuxeron un antes e un despois para a ourivaría tradicional, posto que foi un dos primeiros ourives en comezar a romper coas formas, así como combinar nelas varios materiais, unha características que na actualidade aínda conserva a propia Susi Gesto. Non só aprendeu do seu pai, senón que un dos seus mestres tamén foi o ourive Ricardo de la Iglesia, ao que segue acudindo ante calquera dúbida o cal transmite a súa sabedoría a todo o mundo, posto como Gesto di “Ricardo de la Iglesia non ten segredos”. A visión de Susi Gesto é compartida por ourives que integran unha nova xeración de artesás do ouro e da prata e que tamén apostan por fusionar a tradición coa vangarda. É o caso de Sofía Rivas, que precisamente deu os seus primeiros pasos no gremio no taller de Gesto, durante as prácticas do ciclo de Xoiaría Artística. Sofía Rivas conta que chegou á xoiería por casualidade, xa que a súa intención ao entrar na EASD Mestre Mateo era estudar Deseño de Moda. O oficio e o taller atrapárona de tal xeito que no ano 2020 resultaba gañadora do Premio Xuventude Crea na categoría de Deseño de Xoias e pouco despois abría en Ribeira o seu obradoiro de xoiería, Sofo Xoias, no que experimenta con ouro e prata e materializa a súa paixón pola ourivería artesanal,sen empregar ningún molde. "Na escola apréndense as dúas formas de traballar os metais: tanto o proceso artesanal como a parte máis industrial, que é a microfusión. Tallar as pezas en cera para facer series gustábame, pero parecíame que se perdía o proceso de agarimo e de paixón polo oficio e pérdese tamén a parte máis única de cada peza. Cando rematei a formación fixen as prácticas coa ourive Susi Gesto, o que me permitiu aprender as técnicas da filigrana e do traballo co acibeche e vivir máis de cerca a paixón polo oficio", explica Rivas. "Un dos meus obxectivos é que a xente saiba cal é o proceso de elaboración dunha xoia e revalorizar o traballo artesanal da ourivaría, motivada polo proceso de experimentación dos materiais, e poder combinar tamén o deseño de moda con estoutra disciplina. Xorden así pezas que se afastan do convencional." Carla Alfaia viu na ourivaría a súa paixón, creando a súa propia firma de xoias de autora. Xa desde cativa sentíase engaiolada polos oficios artesanais, algo que foi en aumento co paso do tempo deixando de lado a súa titulación universitaria para centrarse en corpo e alma na ourivaría. Posto que para ela a artesanía de xoias é a súa forma de expresión, de plasmar os sentimentos e de transmitir o amor coas súas propias mans e coas ferramentas que herdou da súa familia, como un berbequí do seu bisavó e un martelo do seu avó. No seu taller en Feáns, A Coruña, fai que cada unha das súas pezas sexa única e irrepetíbel, levando os seus deseños máis alá do tradicional, para darlles un toque máis actual. No seu traballo as filigranas son un dos aspectos máis característicos e representativos, que farán dos seus sapos as xoias máis importantes da súa colección. En 2000, despois da súa formación cos mellores ourives, Juan Lamas, de Silvereira, decidiu innovar coas xoias que acompañan o traxe tradicional. Un proxecto que o levará a investigar con novas técnicas e novos materiais, dándolle unha grande importancia á madeira combinada coa prata, que dará como resultado pezas moi lixeiras e cheas de cor nas que hai unha mestura perfecta entre a tradición e a modernidade. A reinterpretación das xoias tradicionais en prata e ouro, que acompañaban o traxe tradicional, está presente en moitas das súas coleccións como son “Aderezo” ou “Tradición”. A orixe dos sapos Os sapos son as pezas que máis sona alcanzaron, tanto na actualidade como nos séculos XVIII e XIX. A súa forma é de triángulo invertido, no que a parte superior é máis grande e ancha que a parte inferior e poden estar compostos por dúas ou tres partes unidas entre si por elos, isto conseguirá dotalos de movemento e fluidez. O antropólogo e escritor Rafael Quintía considera que a denominación de “sapo” podería vir etimoloxicamente da abreviatura de sapoconcho, posto que a súa forma lembra a coiraza deste. Porén, tamén fai fincapé en que os sapos eran empregados na Galiza, tal é como se recolleu no concello de Vilaboa (comarca de Pontevedra), durante os séculos XVI e XVII, como amuletos. Considerábase que servían de remedio para tratar o mal de pezoña e o aire de bicho, polo que se penduraba ao pescozo unha bolsa negra que levaba dentro un sapo seco.