A simboloxía da vitimidade: signos dinámicos da salvaridade como lugares da memoria

Os monumentos conmemorativos non son pasivos, están a intervir activamente na corrección do futuro e no cuestionamento do presente e contribúen a que as vítimas se identifiquen consigo mesmas, premisa necesaria para transformar a súa condición. Os elementos físicos que formalizan os significantes da memoria poden ser de diverso tipo. Recentemente, a Iniciativa Galega pola Memoria rexistrou a súa solicitude de que a illa de San Simón e o Pazo de Meirás sexan catalogados como lugares da memoria, de acordo co estabelecido nos artigos 49 e 50 da lei 20/2022. Unhas illas ou a sede de verán do ditador serían ámbitos de recordo da inxustiza e a barbarie. No caso de San Simón, que xa fora declarada polo Goberno da Xunta de Galiza no 2006 como Illa da Memoria, foi rebautizada pertinazmente polos sucesivos Gobernos do PP con nomes que borraran ese rastro, cousa que non acontecía con ningunha outra illa da titularidade do Goberno autonómico, o que indica unha intención clara de intervir para esquecer. Unha das primeiras homenaxes ás vítimas do franquismo na galiza foi o busto a castelao en Rianxo, que non estivo exento de polémica Mais desde moi axiña, logo do terror, houbo necesidade de fixar de xeito perdurábel a lembranza dos que foron masacrados polo fascismo. Primeiro no exilio pola imposibilidade de levalo a cabo na propia terra como é o caso do busto de Alexandre Bóveda e o cadro A derradeira lección do mestre que presidían a conmemoración do Día da Galiza Mártir en Bos Aires desde 1945. Mais tamén placas como a da Sociedade Unión do Partido de Lalín (Deza) colocada na sede da Federación de Sociedades Galegas en 1954, e que recollía os nomes que grazas aos testemuños orais que foron recollendo tentaron completar a listaxe de asasinados de Lalín, Silleda, Agolada e Rodeiro (comarca do Deza). Con todo, foi o galeguismo quen historicamente tivo unha das posicións máis activas no proceso de fixación de efemérides e homenaxes aos inmolados polo fascismo por canto a traxectoria doutras forzas políticas ían en sentido distinto ao estar interesadas na reconciliación ou no acordo con diferentes elementos do réxime que facilitara a evolución da ditadura cara outro tipo de formas políticas que os integrara. É o que co tempo lle chamarán o pacto de silencio e que marcará o proceso de transición política. O galeguismo exiliado dirixido por Castelao fronte ao chamado galeguismo interior co que precisamente discreparon neste tema. O galeguismo foi quen liderou a recuperación da memoria das vítimas do franquismo Castelao, co seu Alba de Gloria, como discurso poético e teórico central, sostiña a necesidade de actualizar as oportunidades históricas e de apoiarnos no fío da tradición, que nós temos a responsabilidade de retomar para redimir aos antepasados derrotados. Así, con monumentos a Bóveda na Caeira, en Poio (comarca de Pontevedra), O Grove (O Salnés), A Coruña e a conmemoración da Galiza Mártir déuselle continuidade na Terra á iniciativa de Castelao. Monumento a Castelao Quizais das primeiras homenaxes a vítimas do franquismo que houbo na Galiza foi precisamente o monumento a Castelao en Rianxo (O Barbanza), mais o problema é que esta colocación do busto foi posíbel grazas a baleiralo completamente dese contido mesmo até o punto de que foi inaugurado o mesmo día en que estaban a ser fusilados dous galegos, Sánchez Bravo e Humberto Baena, xunto con outros tres militantes antifranquistas. Bautista Álvarez tentou infrutuosamente conseguir dos organizadores o adiamento do acto e a denuncia do que estaba a acontecer. Este é un dos riscos que corre o recoñecemento e popularización dunha personalidade. En canto acada certa relevancia e sona é expropiado polo poder que o perseguiu en vida para poñelo ao seu servizo. Desde a teoloxía da liberación, o filósofo vasco Ignacio Ellacuría, consciente do proceso que na relixión cristiá se exerceu a respecto dos seus mártires, insiste na importancia de evitar o disociamento entre o espiritual e o material na representación da vitimidade para evitar a desconexión da realidade. Aínda que non é determinante, o signo político das corporación locais condiciona a instalación de memoriais Neste caso de mistificación habería que enmarcar as recentes intervencións do Partido Popular condicionado ou non por Vox para tratar de asimilar o movemento memorialístico. O PP, á fronte de importantes institucións que teñen que capear coa importancia que foi adquirindo a evocación dos martirizados pola ditadura, está levando a cabo a derrogación de leis da memoria e a súa substitución polas chamadas leis da concordia que teñen o seu traslado simbólico. Precisamente na Galiza o presidente do Parlamento galego desviou nese sentido os acordos chegados entre as diferentes forzas políticas e o movemento memorialístico para por fin homenaxear unanimemente as vítimas do franquismo no noso país. Así, traizoando o espírito do acto e sen información previa aos participantes, inaugurou un monumento na cámara do Hórreo co seguinte rótulo: "Concordia, paz, liberdade". O termo concordia é máis un agravio aos que non tiveron dereito á xustiza. O obxectivo dos monumentos memorialistas é lembrar para explicar a actualidade e por que merecemos un futuro mellor Mais ese non é o espírito dos monumentos memorialísticos, moitos dos cales son de tipo local e promovidos por Gobernos municipais favorábeis e en multitude de casos por movementos cidadáns alleos ás institucións. O fin destes é recordar para explicar por que estamos como estamos e por que merecemos un mundo mellor e un futuro á altura do pasado de loita que nos legaron quen homenaxeamos. Poderiamos facer un breve repaso a algúns destes fitos para darnos conta da dimensión desta teima por lembrar. Percorrido polos monumentos dos concellos Dos levados a cabo por concellos cabería salientar o de Pontevedra pola súa activa política pública de memoria con diversos monumentos e placas conmemorativas no que destacamos o dos fusilados do 12 de novembro de autoría de Sergio Portela, ou o conxunto escultórico de Fernando Casás na avenida de Bos Aires, lugar de moitos fusilamentos. Cómpre lembrar Redondela (comarca de Vigo) pola súa temperá colocación na illa de San Simón nos anos 80 dunha placa sinalando o que alí acontecera xa que esta foi retirada pola Xunta de Galiza cando asumiu a xestión desta antiga prisión. O cambio de sensibilidades das corporacións vai provocar eses pasos atrás e eliminación ou desleixo da simboloxía memorialística. É o caso da Estrada (Tabeirós-Terra de Montes), onde se aproveitaron reformas na Casa Consistorial para quitar a placa que lembraba alcalde e concelleiros asasinados no 1937. Neste concello tentou colocarse nos anos 90 un monumento pero o Goberno municipal impediuno. Outros moitos concellos si promoveron a instalación de simboloxía de homenaxe ás vítimas como Poio, Mondoñedo (A Mariña), Narón (Ferrolterra), Teo (comarca de Compostela), Santiago, Ribeira (O Barbanza), Betanzos (As Mariñas), Oleiros (comarca da Coruña), A Coruña, etc. Pero na maior parte dos casos estas sinalizacións, máis ou menos artísticas, foron levadas a cabo por asociacións, comisións e mesmo particulares contando con apoio ou non das arcas municipais dependendo de distintos factores que non podemos reducir exclusivamente ao signo partidario, mais o caso é que deron como froito unha gran cantidade de mostras de recordo. O labor do movemento memorialista da galiza está a poboar as comarcas galegas de multitude de homenaxes ás vítimas Citemos algúns casos como exemplos. Na Mariña, ademais de multitude de rótulos, destacan o monumento ao guerrilleiro Luís Rios "O Gardarríos" en Lourenzá, de Daniel Río "Caxigueiro"; no lugar da Rocha, en Mondoñedo, o monumento de homenaxe a Siervo González, Graciano Paz e Manuel Rodríguez inaugurado en 2019, financiado polo Concello e promovido por Memoria da Mariña. En Montecubeiro, Castroverde (comarca de Lugo), o monólito co nome de 15 asasinados foi lugar de concentración de todo o movemento memorialista galego nun acto de desagravio polas declaracións insultantes do alcalde de Baralla (Os Ancares) en 2013. Na comarca da Coruña, tamén un memorial recolle o nome de 600 asasinados da Coruña, Abegondo, Arteixo, Bergondo, Betanzos, Cambre, Carral, Culleredo, Oleiros e Sada. Neste último concello tamén existe un monumento propio ás vítimas do franquismo. No Barbanza, fundamentalmente polo labor da Comisión pola Recuperación da Memoria Histórica do Barbanza, está a poboarse a bisbarra de multitude de memoriais, comezando polo comarcal do Confurco en Lousame do escultor Gonzalo Sarrasquete. Xa existen monumentos en Ribeira da autoría de Soledad Penalta. E tamén cómpre salientar o da Pobra do Caramiñal ou as placas en Rianxo e en Boisaca de lembranza dos fusilados desta comarca no cemiterio compostelán. En Ferrolterra é de subliñar o memorial que vén de inaugurarse en Canido con máis de mil nomes de vítimas. No sur interior da Galiza hai unha longa tradición de movemento memorialista que recentemente se reactivou co labor das comisións pola memoria de Celanova e do Val do Limia. Esta última organización promoveu o monumento en Bande e Muíños (Baixa Limia). No Salnés destaca o traballo da Iniciativa Cidadá pola Memoria Histórica que promoveu o monumento "Rosas rotas" en Vilagarcía de Arousa con referencia a máis de 70 nomes. Grazas aos catro paneis explicativos que foron colocando é posíbel facer un percorrido pola memoria desa vila. Na Estrada (Tabeirós-Terra de Montes) hai unha laxe gravada na fosa común de seis republicanos paseados en outubro do 36 provenientes da comarca do Deza e do Salnés, e en Cerdedo, na mesma comarca, asístese desde hai anos a un proxecto progresivo de instalación de laudas nunha campa lembrando as vítimas dese concello. No Morrazo cabería destacar o monólito dos mártires de Anguieiro polo activismo que hai tras del. En Mos (comarca de Vigo) hai un fermoso monumento promovido pola Comisión pola Memoria do 36. No Baixo Miño sobresae "A volta dos nove", pois foi a continuación monumental das cruces que durante anos sinalaron o lugar no que foron paseadas estas vítimas. En Tui vén de celebrarse o 25 aniversario do monumento de Silverio Rivas erixido pola Comisión pola Verdade do 36. A activa asociación da memoria desta comarca promoveu monólitos conmemorativos en lugares como a Tebra, no Alto do Couso, en Tomiño (Baixo Miño); Cabreira, en Salvaterra (O Condado); ou Portocelo, no Rosal (Baixo Miño). Pero o máis significativo é o da Volta da Moura, en Salceda de Caselas (comarca de Vigo), que se converteu en testemuño vivo da vixencia do fascismo ao non querelo limpar tras o atentado sufrido, como denuncia da pervivencia do franquismo. Ataques A vandalización dos monumentos memorialistas é unha constante como o é o desinterese por investigar a súa autoría. Acaba de acontecer no Castro en Vigo, nunha comarca que conta con multitude de recordatorios da represión. Monumentos como o da Praia da Fonte, a Volta da Figueiriña en Cabral, o cemiterio de Lavadores, o monte da Guía, o monólito no Calvario no lugar onde se levantaron barricadas para defender a Republica en xullo de 1936, ou a placa colocada diante da fortaleza do monte do Castro en lembranza dos alí fusilados. A vandalización de monumentos memorialistas é unha constante, ao igual que o desinterese por investigar a súa autoría Os ataques ás representacións da memoria habería que remontalos a cando decidiron dinamitar o monumento aos mártires do Sobredo ao pouco de entrar os fascistas en Tui en 1936, ao que habería que sumar a destrución da estatua de Sócrates. A reposición desas esculturas xa se podería considerar unha homenaxe aos represaliados que no seu día promoveran esas construcións e sufriran a profanación deses símbolos. Unha vandalización que continúa cos ataques á iconografía da liberación, no monumento aos carrilanos de Campobecerros, en Castrelo do Val (comarca de Verín), aos mártires de Angueiro en Cangas, a Cruz da Maceira de Marín (O Morrazo), o monumento ás liberdades en Cee (comarca de Fisterra), a ponte do Barco en Cerdedo, o adro da igrexa do Val e os cemiterios de Canido e Serantes (Ferrolterra), a Volta dos Nove en Baiona (Baixo Miño), o Alto do Couso en Tomiño, o mural a José Cardoso no Rosal, etc. Quedan casos por citar. Cómpre facer un catálogo de todos eles para transcender da súa dimensión local e compartilo nun proxecto común de reparación da verdade.