A uva rebelde da terra lexítima

Un futuro esplendoroso Coa entrada do século XXI, múltiples adegueiros esfórzanse por recuperar terras para elaborar viños con potencialidade e personalidade, caldos que poden competir en calquera mercado do mundo. O clima e o terreo ofrecen condicións óptimas. Os adegueiros coinciden en debuxar un futuro esplendoroso para o viño: "Hai que buscar caldos aromáticos, con elegancia, con sutileza, con personalidade porque o viño é o reflexo da paisaxe", indica Fernando González de Adegas Algueira, quen rexenta un restaurante en Doade, en Sober (Terra de Lemos), e recibe excursións ás que lles ofrece catas guiadas e camiñadas polas viñas da Ribeira Sacra. Tamén coincide no optimismo Lorenzo Bescansa (Terra de Betanzos): "Logramos viños cun nariz espectacular e a branca lexítima ten un gran potencial aromático. Contamos con material para competir con calquera parte do mundo. A xente está ávida de novidades, cousas particulares e viños moi caracterizados. Tendo superficie pequena e sendo pouco influentes o futuro é espectacular". Son producións de cantidades inferiores a outras latitudes, "pero logramos viños de máximo nivel, cunha relación de calidade e frescura óptimas" indica Tonecho Meixide (Adegas Bordel) quen tamén engade: "É imposible facer viños con máis calidade que os nosos noutras latitudes, porque cunha integral térmica máis elevada, pérdese a calidade. A branca lexítima ten un toque moscatel, un carácter precoz e un ciclo curto que se adapta moi ben ao noso clima". "A elaboración de escumosos pode ser unha saída para a uva branca lexítima", apunta Manuel, sumiller e xerente do Restaurante A Cabana en Fiobre, Bergondo (comarca da Coruña). Tamén os viños mistela, doces, semidoces, espumantes, vermús, apuntan desde Adegas Bordel. Nesa mesma liña, Lorenzo Bescansa elabora cada ano entre 50 e 200 litros de Ouro moído, un semidoce que ten introducido nos mellores restaurantes do Estado: "A branca lexítima é moi sensible á botrite. Pasifica estupendamente. Cando entra o fungo, se consegues paralo, as uvas pasifican. Elaboras o viño pero na metade da elaboración, paras. Queda un semidoce que é espectacular", indica Bescansa. Ademais desas variedades, o futuro pasa polo mercado exterior. Nós Estados Unidos pódese vender a un prezo que triplica o do interior. Pero quizais haxa que combinar a atención aos dous mercados, aínda que con produtos diferenciados. A atención ao mercado galego, de proximidade, non ten porque ser incompatible coa exportación. En Betanzos (As Mariñas) a produción pode alcanzar os 5.000 quilos por hectárea fronte aos 10 ou 12.000 das Rías Baixas ou do Ribeiro. Segundo reflicte Bieito Iglesias en Miss Ourense: "Na fachada, prolongando o corredor, unha parra de xerez lucía os acios maduros. Desde os banzos da escaleira, alcancei un cangallo e comprobei que os bagos tiñan un sabucho ácido, propio de terras altas onde o viño non vén a maduro. −Quere que lle colla uns pampos e cómeos con pan? −Fan moi bo compango. −Por aquí vendiman tarde? −Non hai case viño. Algunha parra como esta nosa, de adorno e para dar sombra. Nós comemos as uvas, non as pisamos. Os acios colgados no faiado consérvanse máis dun mes e fannos avío nas merendas", conversan a criada do cura e o policía. Conclúe o escritor : "Se non for pola estética, pola fermosura das viñas, por todo o que van colorear as súas follas no outono máis do que conseguiu a pintura de Venecia, podíamos esquecer moi ben que estamos en días vendimadores". Temos un territorio, unha cultura e unha sociedade. A uva branca lexítima forma parte da nosa tradición vitivinícola, rebelde como o comandante Moreno, volve nas cepas igual que a historia recupera a verdade dos sucesos do Acevo na Fonsagrada. Teremos que brindar porque en Betanzos, Negueira de Muñiz (comarca da Fonsagrada), Boiro (O Barbanza) ou en calquera outra parte da nosa terra, aqueza perpetuamente as nosas almas o viño solar e deixar atrás a copla popular que dicía: As castañas ben se comen, O viño vaise bebendo; O cariño vai entrando: A honra vaise perdendo O viño selecto da alta cociña. Recuperar castes autóctonas. A filoxera, o oidium e o mildiu provocaron grandes crises nas viñas galegas a finais do século XIX e comezos do XX. Introducíronse cepas foráneas de maior resistencia e produción, pero de menor calidade. Nos últimos anos, volve un viño reflexo da paisaxe. "Temos paixón polas castes galegas e recuperamos brancellao, merenzao, caíño, espadeiro, treixadura, godello e tamén co branco lexítimo", indica Fernando González. A branca lexítima é unha uva todo terreo, de ciclo curto, madura moi ben. “O meu avó chamáballe á branca lexítima o viño das cociñeiras, porque sempre había que facer un bocoi para ter nas cociñas pola súa calidade”, apunta Manuel Cancio de Adegas Panchín (Negueira, Indicación Xeográfica Protexida Terras do Navia). "Na miña casa faise viño desde 1729 pero agora as potencialidades desta uva son esaxeradas con gran potencial aromático e un toque moscatelizado". Tamén nas terras da Fonsagrada, en Negueira de Muñiz, Jose Manuel López Méndez empeza co seu proxecto de Adegas Vizcaín: "Temos xa dúas hectáreas de cepas e queremos chegar ás catro hectáreas para poder vivir do viño. Eu quero crear a adega, poder embotellar e comercializar a produción, quedar aquí e ter un futuro". Lorenzo Bescansa tamén é optimista co futuro na terra de Betanzos: "No ano 2000 collín unha parcela pequena á beira do Mandeo, hoxe fago entre 3.000 e 4.000 litros ao ano con hectárea e media. Son zonas con gran pendente. É unha viticultura heroica, ou, como digo eu, de manda carallo". Púxolle por nome Finisterrae pero iso causoulle problemas ao utilizar un topónimo e colleu o camiño máis curto: agora chámalle ao seu viño Lorenzo Bescansa. "Non é unha viticultura doada", precisa Tonecho Meixide de Adegas Bordel. "Canta máis humidade, a vexetación incide máis. Iso vai en detrimento da frutificación de calidade. O equilibrio lógrase pero require máis traballo, precisamos aproveitar a tecnoloxía e os tratamentos fitosanitarios. Tamén co traballo no campo lógrase un viño con capacidade terpénica, relación de frescura e acidez óptima". Meixide expresa o seu temor e danos unha primicia: "En tres ou catro anos imos ter aquí cepas híbridas modificadas xeneticamente, máis resistentes ás pragas, pero a súa extensión supón unha perda da biodiversidade". En 2022, o viño de Esmelle en Ferrol elaborado con uva branca lexítima por Bodegas El Paraguas e comercializado co nome de Astillero 2020 recibiu 98 puntos da guía Parker, a máis prestixiosa do mundo do viño. En poucos días esgotou a súa produción. Confesaba Álvaro Cunqueiro que sempre foi un namorado do viño producido nas ribeiras do Mandeo: "Un non cre pecar: en pintura, ouros, violetas e carmíns dos venecianos: todos os estíos e os outonos hai en Betanzos, ao aire libre, unha exposición de pintura veneciana, e o Veronese e o Tintoretto mandan eses países de opulentos cumios e lonxanas mariñas luminosas que puxeron por fondo nos seus cadros". Nuria Saborido, de adegas Antonio Saborido (IXP IriaBarbanza), apunta: “Na terra de Boiro, o viño madura máis cedo. Os nosos viñedos están plantados á beira do mar, perto da praia. Achégalle máis salinidade. Nós estamos en Cabo de Cruz, en Boiro e somos só catro ou cinco adegas, na Pobra do Caramiñal, en Rianxo e en Valga (comarca de Caldas). Producimos o Xirpín, 60% albariño e 40% branco lexítimo, O raposo de Xirpin (monovarietal de branco lexítimo), Fasquía (caíño tinto e mencía) e o Miúdo (monovarietal de caiño tinto). Para Nuria, "sempre houbo branco lexítimo. Foi a menos pero logo foise recuperando. O meu pai traballou moito na recuperación, en plantar viña nova de branco lexítimo. É unha uva que madura moi cedo. Se non hai choiva, a mediados de agosto xa se pode vendimar". Como di Bieito Iglesias en Miss Ourense: "Anque corría o mes de Santiago, pintaban xa as uvas. Na fochanca ourensá, as sestas adoecidas do verán obran eses prodixios. Cortei un cangallo que me tentaba cos seus bagos tenros, de pel transparente e apurei o paso para fuxir das avespas golosas, empeñadas en disputarme o acio". Palomino e tintorera O viño e as demais bebidas alcohólicas eran calorías, e polo tanto tiñan unha clara función enerxética na fisioloxía popular; constituían un complemento calórico relativamente barato e, deste xeito, beber, e mesmo beber bastante durante os inacabables meses invernais, era un xeito de reaccionar contra a friaxe que calaba nos ósos. Era un alimento, nas épocas de fame demandábanse uvas de alta produción aínda que foran de baixa calidade. O certo é que as pragas e a baixa produción foron acantoando a uva branca lexítima e as restantes castes tradicionais galegas desde finais do século XIX. Non foi só a filoxera, senón que múltiples factores influíron para acantoalas. A partir da filoxera, houbo unha grande transformación: introducíronse patróns híbridos. Non foron atacados pola filoxera e resistían o mildiu e o oidium, pero a calidade deixaba moito que desexar. Outras castes eran máis produtivas que as nosas autóctonas. A substitución por castes foráneas como a uva palomino ou a tintorera aumentou na posguerra. "Están nestes viños, brancos ou tintos, as cepas que temos por máis dos viños propiamente galegos, o torrontés, godello, lado, brancellao, caíño, folla redonda, a treixadura?", preguntábase Álvaro Cunqueiro. O viño galego tiña calidade e prestixio pero comezou un certo declive. Popularmente censurábase o “matute” elaborado con uvas de orixe descoñecida. Noriega Varela advertía nun poema: Haberá viños baratos desde Lugo hastra Monelos, mentras haxa maragatos e zurro para compoñelos. Declaraba Otero Pedrayo: "Para nós o pan é o centeo, e o viño, o da cepa vella, de cepa torta, coma osatura dun patriarca". Ramón Cabanillas enxalza o espadeiro e Rosalía de Castro: ¡Ouh, miña parra d´albariñas uvas que a túa sombra me das! Tras o paréntese da ditadura, no último terzo do século XX reforzouse de novo o prestixio dos viños galegos. O albariño adquiriu notoriedade en todo o estado. No Dicionario de los vinos españoles, Jose Perea e Ramón Alsina recoñecían que o albariño era "un dos mellores viños do mundo". No século XXI están a chegar novas pragas que ameazan algunhas zonas. "Depende do ano, hai dous perdemos o 70% da colleita pola avespa asiática, pero o ano pasado tivemos pouca", indica Lorenzo Bescansa. "Non coñecíamos a velutina pero xa chegou a Negueira de Muñiz. Este ano todas as adegas da zona imos facer un trampeo masivo para mitigar o impacto", advirte Manuel Cancio. Tamén, precavido, sinala Tonecho Meixide: "Un dos elementos que danou a calidade foi a velutina. Ataca na última fase da formación da uva, a finais de setembro. Se non a tiveramos, poderíamo lograr en Betanzos mellores viños, pero é moi difícil competir con ela cando a uva está madura". Niso coincide Fernando González: "Hai que estar moi atento ao proceso de maduración da uva e recollela no momento oportuno". "O cambio climático empezouse a notar en Negueira de Muñiz. O ano pasado vendimei unha viña de branco lexítimo un oito de setembro", advirte Manuel Cancio. Lorenzo Bescansa ve o lado positivo: "Temos unha mellor maduración polo cambio climático e o branco lexítimo e o agudelo están adaptados". Pero engade Tonecho Meixide: "Necesitamos unha sociedade diferente, máis implicada co mundo rural, que entenda o que nós facemos e o seu valor". As pragas que atacaron Europa O viñedo ocupaba unha superficie inferior ao 8% da terra cultivada no Antigo Réxime en Galicia. Pero nas provincias de Tui, Betanzos e Ourense esa cifra resultou amplamente sobordada. Boa parte da colleita de viño exportábase cara a fóra de Galicia. Unha cousa era a produción e outra o consumo: a maioría das xentes que habitaban en comarcas nas que non resultaba viable a viticultura carecían da capacidade adquisitiva necesaria para mercar viño, apunta o historiador Xavier Castro. Pero ademais, o XIX é o século do oídium, do mildiu e da filoxera, as tres pragas que atacaron os viñedos de Europa e que por suposto tamén afectaron os galegos, segundo salienta o historiador David Soto na súa tese de doutoramento. A superficie do viñedo mantívose practicamente invariable nos últimos 150 anos, xa que pasou das 35.000 ou 40.000 hectáreas que estiman os investigadores para 1850 ás 33.000 da actualidade. Nese contexto, as preferencias do mercado galego estaban orientadas cara os caldos do país. Braudel resumía o problema do viño falando dos campesiños produtores e consumidores, habituados ao viño local; por outro lado, outros grandes clientes, bebedores non sempre experimentados pero esixentes, preferían polo xeral viños de moitos graos. En terras de bacelo, facíase unha louvanza decorosa e comedida do alegre don de Baco que desataba o riso da mocidade e acendía unha faísca de vida nos ollos da xente madura. O viñedo non foi un sector punteiro da forma no que o foron o vacún e a horta, pero aínda así tivo grande importancia en determinadas comarcas. Como proba do seu prestixio, en 1889 un xornal arxentino reclamaba a exportación cara a Sudamérica dos viños galegos. Prometían negocio, dada a cotización que alcanzaban no país andino os caldos máis vendidos que se aseguraba que procedían de Francia. Nos pazos de finais do século XIX nunca faltaba unha adega ben proporcionada e un lagar ao que ían parar os acios das castes de viñas máis estimadas. Nesa época Pontedeume quéixase da baixa calidade dos viños foráneos. As grandes protestas da crise do matute revelan a preocupación pola introdución de uva foránea que influíu na perda de prestixio do Ribeiro desde o primeiro terzo do século XX. "Non hai néctar no mundo que poida compararse no padal do pobo ao viño da terra. Mira con receo todo mosto forasteiro e toma por beberaxe do demo, o zume das vides valdepeñeiras ou rioxanas, e de sorte que, grazas a esta predilección do galego pola cepa indíxena, o cultivo da vide produce gran negocio e en anos bos ela soa da para soster o labor das fincas, con non depreciable ganancia líquida" afirmaba o pontevedrés Prudencio Rovira a comezos do século XX. En palabras do historiador Xavier Castro, "os brancos actuais, que atravesan por unha idade de ouro están chamados a converterse hoxe en día nunha gran fonte de riqueza: nun verdadeiro tesouro para Galiza". Algunha bibliografía sobre o viño: CASTRO, XAVIER. A rosa do viño. Cultura do viño en Galicia. Editorial Galaxia. Vigo. 2010. IGLESIAS, BIEITO. Miss Ourense. Editorial Galaxia. Vigo. 1994. CUNQUEIRO, ÁLVARO. No Obradoiro do fabulador. Editorial Galaxia. Vigo. 2019. CARVALHO CALERO, RICARDO. Pregón da Festa do Viño do Ribeiro. Edicións Parlamento de Galicia. Santiago de Compostela. BRAUDEL. Bebidas y excitantes. Alianza Cien. Madrid. 1994. SAAVEDRA, PEGERTO. La vida cotidiana en la Galicia del Antiguo Régimen. Crítica. Barcelona, 1994. SOTO, DAVID. Transformacións productivas na agricultura galega contemporánea: da Agricultura Orgánica á Revolución Verde (1752-1986), Tese de doutoramento, USC. 2002.