Folión de Carros. O orgullo da memoria colectiva

O país galego ten tras de si unha historia que se remonta a tempos inmemoriais. Unha historia milenaria que perfila o pobo galego da actualidade e que deu a este anaco de mundo onde a terra se chama Galiza unha identidade que ben vale a pena preservar. Cada un dos concellos que hoxe en día conforman o país son observados polos ollos de séculos e séculos dun pasado sen o cal non se entendería o presente. No caso de Chantada, existe unha tradición que se erixe como a maior manifestación cultural dunha vila orgullosa que a mantén a base de traballo e tamén de voluntarismo. Trátase do Folión de Carros, unha celebración da memoria colectiva da vila do Asma que ten lugar cada noite anterior ao último domingo de agosto. É unha festa que consiste nun desfile de carros adornados por grupos de veciñas e veciños que van desfilando polas rúas de Chantada recreando oficios e labores agrícolas tradicionais ou diferentes actividades colectivas. Múltiples oficios como o de muiñeiro, zoqueiro ou ferreiro, entre outros, son representados cada ano na cima de carros tirados por xugadas de bois, tal e como marca a tradición. Así, chantadesas e chantadeses emprenden unha viaxe á memoria da terra do trobador Xohán de Requeixo converténdose en carroceiras e carroceiros para manter viva unha celebración única e singular en todo o planeta Terra. As orixes As orixes do Folión de Carros son, non obstante, descoñecidas e por tanto existen varias teorías acerca do nacemento desta celebración. Hai autores como Antonio Costa Clavell que afirma nun documento que escribiu en 1923 que a motivación do Folión é a representación gremial, polo que se trataría dunha festa medieval. Unha tese apoiada polo autor Ánxel Gómez Montero, que se reafirma na orixe gremial da festa. Porén, para outros autores, esta suposta orixe gremial non se pode demostrar. É o caso do actual directivo da Asociación Cultural Amigos do Folión Xavier Viana, que indica que, por mor da falta de documentación, a orixe do Folión podería transcender os gremios. O cineasta Alfredo Prado asegura que "hai documentación, no ano 1933, de que no Folión houbo carros monotemáticos, que se dedicaron, por exemplo, á guitarra", polo que se revela imposíbel asegurar con certeza a orixe verdadeira. O presidente da A. C. Amigos do Folión, Manuel Vázquez, máis coñecido polo seu alcume na vila de Chantada, 'Pica', atende Sermos Galiza para tratar a historia, evolución e futuro desta histórica festa. "O Folión de Carros vénse celebrando de maneira practicamente ininterrompida desde hai moitos anos, houbo un pequeno período en que non se puido celebrar durante a guerra civil, aínda que hai historiadores que aseguran que se fixo igual mais que non se publicitou por estar no medio dun conflito bélico. Tamén houbo un par de anos por volta do 1967 en que por causa da febre aftosa das vacas non se puido celebrar e despois, obviamente, a pandemia da Covid-19 que tamén provocou unha pequena interrupción", asegura Manuel Vázquez. O día grande do Folión é sempre a finais do mes de agosto, mais o proceso de elaboración dos carros e preparación da propia festa comeza moito antes. A este respecto, o presidente da A. C. Amigos do Folión salienta que "o principal motivo polo que o Folión se mantén é grazas ao traballo de carroceiras e carroceiros que, xusto desde que acaba unha edición, comezan a pensar xa na seguinte e a traballar no carro. Tamén, o feito de que sexa no mes de agosto o día grande axuda". O fermoso desta festa, segundo Vázquez, radica en que a súa organización e celebración "non depende de ninguén e ao mesmo tempo depende de todo o mundo". O asubío dos carros Un dos elementos patrimoniais máis identificativos do pobo galego é o carro. Considérase que os primeiros datan da Idade de Bronce, é dicir, hai arredor de 5.000 anos. A representación máis antiga dun carro na Galiza encontrouse no concello de Castrelo do Val, na comarca de Verín, onde nunha pedra erixida hai aproximadamente 3.200 anos se pode ver un guerreiro con armamento e un carro con rodas de dous eixos posibelmente tirado por dous cabalos. Este elemento tan singular propio da cultura galega é unha parte esencial do Folión de Carros, tanto que até o leva no nome. De feito, un dos sons máis identificativos da festa é o 'asubío do carro' que se produce tras mollar os seus eixos e pólo andar. Xa o cantaba o grupo Fuxan os Ventos: "Non canta na Chá ninguén / por iso o meu carro canta / canta o seu eixo tan ben / que a señardade me espanta". Se ben nos últimos tempos non todos os carros participantes son 'carros do país' propiamente ditos, desde a A. C. Amigos do Folión fan un esforzo para que se use o carro tradicional e mesmo fan traballos de restauración. A este respecto, o presidente da asociación asegura que "Facemos todo o posíbel por impulsar o carro tradicional. Un labor que realizamos durante todo o ano é restaurar e intentar conservar cada vez máis carros, pero encontrámonos cun problema que é a falta de medios. Non só materiais senón tamén locais onde poder facelo, por iso ás veces non facemos máis cousas". Durante o mes de agosto e en especial nos días anteriores ao propio Folión, a vila de Chantada está decorada con elementos propios da festa. Nesta ocasión, sinala Vázquez, "hai expostos en Chantada oito carros tradicionais restaurados por membros da asociación, un traballo que fixeron de maneira totalmente altruísta. Ademais temos outros tres carros á espera de seren restaurados mais por falta de tempo e medios aínda non puidemos". É e que a promoción do Folión vai alén de uns poucos días. Durante todo o ano as persoas que compoñen a A. C. Amigos do Folión realizan diferentes actividades de promoción da festa. A actividade que dá comezo oficial á temporada do Folión é o concurso de cartaces que sempre vai enfocado á xente nova. Desde a asociación solicítase ao alumando dos dous institutos chantadeses, o IES Val do Asma e o IES Lama das Quendas e dos dous colexios da vila, o CEIP Eloísa Rivadulla e o CEIP Xoán de Requeixo, que envíen as súas propostas de cartaz para cada edición do Folión de Carros. "Sempre houbo unha participación de 'canteira' no concurso de cartaces porque o futuro do Folión pasa por que a xente nova comece a implicarse nos traballos e na celebración da festa. Con todo, estamos moi satisfeitos coa participación de mozas e mozos en cada edición, vemos que hai un gran número de rapazada á que lle gusta participar e iso é o que nos motiva para seguir adiante", manifesta Vázquez. Pasan os anos e a implicación das xentes do concello segue intacta. "A xente do noso concello é a maior axuda con que contamos para manter isto vivo. Non podemos queixarnos de nada", relata Vázquez, que aproveita para indicar que "todo o mundo achega o que pode, e iso é un orgullo". Carroceiras e carroceiros, a alma do Folión Ademais da axuda da veciñanza, unha parte fundamental desta celebración son as carroceiras e carroceiros, as persoas encargadas de daren forma a cada edición. En Chantada, o de ser carroceira ou carroceiro apréndese xa a unha moi curta idade reproducindo aquilo que facían nais e pais, avoas e avós... E iso pasa tamén pola vestimenta. A rousa usada polas persoas que van encima do carro está relacionada con aquel personaxe ou escena que están representando. Se o motivo é un oficio van vestidos de panadeiros, ferreiros, pedreiros... se o motivo é un traballo no agro visten roupas para a malla, sementeira, esfolla etc. Se o motivo é unha celebración festiva roupas de romeiros… e así sucesivamente con calquera tema que apareza no Folión. Con todo, hai unha vestimenta 'estándar' moi estendida entre os carroceiros: Pódese ver as mulleres vestidas con camisa de manga longa, e sobre esta un pano negro ou de cor, con refaixo ou saia na parte inferior do corpo, cuberta (ou non) pola faltriqueira. O refaixo e a saia son de cor clara nas mozas novas e escura nas mulleres de mais idade, aínda que é frecuente tamén que as mozas novas vistan saias escuras como as vellas de antano. Levan medias ou calcetíns e calzan zocas ou zapato escuro. Para cubrir o pelo usan pano de cores ou escura, que levan atada, na inmensa maioría, por baixo da punta que queda para atrás, aínda que algunhas por comodidade atan por riba desta parte traseira. Os homes visten un traxe sinxelo, composto por camisa de liño abotoada nos puños, chaleco de pano negro, pantalón negro de pano ou marrón de pana, calzados con zocos ou zapatos negros. Acompañando o traxe levan unha gorra ou unha boina. Desde a A. C. Amigos do Folión lembran que se debe ter en conta que o uso deste tipo de traxe, tanto en mulleres como en homes, é reflexo fotográfico dunha época moi concreta, pero que non se corresponde estritamente ás diferentes e variábeis formas de vestir que tiveron os devanceiros. O autor Xaquín Lorenzo a propósito deste asunto apunta, na obra Os oficios, que se trata do "traxe empregado durante un determinado tempo, recente polo demais, e que nin se usou denantes nin despois", referíndose ao "traxe galego" que describe, e que ten relativa similitude co que se vén utilizando no Folión de Carros durante os últimos anos. As carroceiras e carroceiros organízanse arredor dunha ou varias persoas máis expertas, ao redor das cales se articulan os grupos a modo de cuadrillas, que son as que ocupan todo o protagonismo no deseño e construción de cada un dos carros. Os grupos son moi heteroxéneos e diversos, formados por persoas da mesma idade, por persoas con vínculos veciñais, por adultos que aglutinan familias con crianzas, por grupos de amizades e demais, pero mantendo todos eles unha relativa continuidade aínda que pase o tempo. Desta maneira, para agradecer o traballo das persoas máis expertas e comprometidas, o Folión decidiu desde o ano 2019 outorgar con carácter esporádico un galardón de 'Mestre Carroceiro', un premio asignado a persoas que continúen facendo carro na actualidade e teñan unha traxectoria "exemplar e prolongada de participación no Folión de Carros", sendo recoñecidos como carroceiros con capacidade para formar outros moitos que virán durante anos e anos.