Radio e exilio: As quintas feiras no Norte día a día falamos "para os nosos amigos da Galiza"

Ás 19.30 de cada quinta feira, de cada xoves, dende o Portugal da Revolución dos Cravos e dende unha emisora pública, o Radio Clube Portugués, o programa-miscelánea da tarde "O norte día a día" expandíase, mudaba de país, e durante 15 minutos falaba "para os nosos amigos da Galiza". Era este o saúdo cordial do condutor que lle daba entrada á lingua galega na miña propia voz a radiar dende o outro lado da raia. Esa pequena emisión semanal, esa singularidade en lingua galega na RCP, constituíu un acontecemento, algo non agardado e foi, de seu, unha práctica singular que deu pé a un espazo de emancipación por entre o tempo abafante da ditadura. Neses 15 minutos un outro real collía corpo, sobordaba a censura e outra Galiza accedía á existencia. Na emisión non se identificaba a locutora, o contido era de contra-información e abondaban exemplos de loita social, democrática, política, e de iniciativas de signo sindical, veciñal ou cultural. GALICIA COM PORTUGAL, as pintadas que apareceran a mesma noite do 25 para o 26 de abril de 1974, collía corpo simbólico nun "Portugal con Galicia" -e isto, como veremos, non foi un asunto menor-, para alén de darlle azos á militancia, o noso público-modelo, e termar desa engrenaxe que rola e vai animando accións para a construción da esperanza no por vir con Portugal como espello. Acó ao pé. Imos, xa que logo, anoar o fío da historia que é un dos obxectivos que singularizan este tipo de accións. Sitúome, antes de mais, nas coordenadas dun período (1974-1975-1976) no que todo era posíbel. E vou situalos no exilio e, quizais, nun azar xeneroso que me levou a facer durante uns meses, sen outros medios ca os propios, co que tiña a man, esta emisión inesquecíbel. Dúas puntualizacións, antes de mais, a propósito de como chego a poder facer esta sección, un programa cru e nu, imperfecto e amador, dende unha emisora pública, nun magazin popular que se alongaba por toda a tarde. A iniciativa debémoslla a un xornalista e escritor, o José Viale Moutinho, que adoitaba vir por Galiza, que mantiña amizades no mundo da escrita, nomeadamente con Manuel María e Méndez Ferrín, que tiña publicado en Portugal Introdução ao nacionalismo galego, que era alguén preocupado por coñecer e por se comprometer con Galiza. Unha persoa próxima ao Partido Comunista Português. Abro unha paréntese para comentar que se ben "non declarado", o disenso profundo entre o PCP e o PCE xogou a favor e tiven un grande apoio dos e das do partido de Cunhal ao nivel loxístico, na distribución de propaganda, nos actos que se organizaban aló, no soporte a determinadas campañas, e lembro sempre a razón que me daba o meu contacto, Carlos Costa, a propósito desa posición de distancia non belixerante co PCE: para non debilitar o "movemento comunista internacional". A segunda puntualización ten a ver coa crenza de que era posíbel facelo, que cumpría perder o medo. Esta actitude chegaba de México, da figura de Carlos Velo e, nomeadamente, de Lois Soto, que cada verán viña por Porto. A miña débeda con México ten moitas facianas, tanto no optimismo, coma no método, en mudar unha peza de lugar e negociar para que as cousas poidan avanzar. A abofé que a experiencia da radio que agora relato situou ao nacionalismo galego contemporáneo na cerna de todas as preocupacións. Xa que logo, de procurarlle paralelismo ou unha certa xinea no exilio republicano, voume para México, para a emisión dos domingos á mañá na que os locutores despedíanse dicindo: Carlos Velo, de Cartelle; Lois Soto, de Vilanova das Infantas, Lois Soto de Podente, despois. Voume para a Emisora XESM e para os 10 anos de programas antifascistas até que un Ministro de Información e Turismo, Fraga Iribarne, o coloca no punto de mira da súa escopeta de caza: "llevan muchos años injuriando a la Patria", replicoulle a Xosé Luís López Cid cando quixo mediar para erguer o secuestro da revista Vieiros no aeroporto de Barajas, a revista que editaron cando non puideron seguir co programa de Radio. Exilio e clandestinidade Pasei á clandestini-dade no seguimento dunha acción de propaganda que foi considerada polo Réxime un "acto de guerra" Canto a min, eu non podo se non que falar do exilio dende unha perspectiva fenomenolóxica, atravesada pola miña experiencia do exilio e por un exilio diferente ao que provocara a derrota na guerra civil. Un exilio consecuencia da militancia na UPG, organización na que estiven até 1980; un exilio decidido como parte dun programa que na altura chamabamos de liberación nacional e social. Aos 23 anos pasei á clandestinidade. Pasei á clandestinidade no seguimento dunha acción de propaganda -de innovación tecnolóxica nos modos de chamar a atención e de acceder a lugares difíciles para a propaganda-, dunha acción que foi considerada polo Réxime un "acto de guerra", ao que seguiu unha orde de "caza e captura". Era xullo de 1974. En setembro fun enviada ao Portugal post-25 de abril, ao país que podería converterse na nosa primeira fronteira exhibida, no lugar de proba da relación cun outro, tan perto/tan lonxe, que apenas si sabía nada da categoría nodal que adoptaba para nós, comunistas galegos, a reivindicación da nación. En setembro de 1974 fun enviada ao Portugal post-25 de abril, ao país que podería converterse na nosa primeira fronteira exhibida Oficialmente retornaría en novembro do 1976, para ir até o "Tribunal de Orden Público", TOP, en Madrid. Ás agachadas crucei non unha, coma Lois Soto, se non sete veces sete o Miño e mais a raia seca. Velaí as coordenadas nas que debe encadrarse este meu artigo. A radio Canto á radio, eu que me tiña formado para o exercicio do xornalismo escrito en Barcelona, sempre utilicei esa posibilidade coma un soporte alternativo, coma o lugar no que a voz humana adquire o seu nivel mais alto de credibilidade e de empatía, coma o Medio máis hipertáctico e directo, coma o máis versátil tal a luva que lle acae a un obxectivo coma o da axitación. En 1973 participei en Lugo, na SER, no espazo "Galicia Sempre", cuxa sintonía, o Himno do Antigo Reino de Galiza, interpretado por Los Relámpagos, tamén identificaba o nosa emisión semanal no Radio Clube Portugués, e en 1985 en Barcelona, dende unha emisora pirata tras da que estaba Olegario Sotelo, rubricaba un outro espazo completamente in, "A raia do indio", cuxa cabeceira era un agasallo de Luís Seoane, dunha das súas Comunicacións na radio en Buenos Aires. Seoane dedicarame ese libro na desaparecida Librería Alonso da Praza do Campo de Lugo, xusto o ano no que eu remataba a carreira. Entre ambas as dúas miñas incursións na radiodifusión, a emisión, as quintas feiras, sete trinta horas, dende as ondas do Radio Clube Portugués. Vou esquivar adrede certos residuos de liricismo, ese pensarme a min propia nos tempos do exilio como unha personaxe diferente da que agora anda a facer memoria; vou coutar calquera sorte de emoción persoal, e non porque ensaie achegas de tipo histórico -que non me cómpre nin estaría en condicións de facer- senón porque considero ese percurso, o exilio, como natural. Porén, o valor que lle apoño ten máis que ver con certos síntomas da incomprensión e dos atrancos que aturou, no seu mesmo proceso de definición e na súa práctica, a esquerda marxista galega que incorporara na loita antifeixista e democrática a cuestión nacional; atrancos activados dende organizacións de obediencia estatal. E como non adoito ocultar as fontes, vou dar, chegado o momento, un, dous, tres nomes. Denantes continuar quero expresarlle a miña débeda, tanto no método coma no optimismo, en pensar o imposíbel, en mudar unha peza de lugar para que as cousas poidan avanzar, precisamente a aquela equipa de axit-prop que se foi entrenzando arredor do Padroado da Cultura Galega no México e ao camarada de meu, Lois Soto, en particular. En certo xeito eu baixei do "Sinaia" ou do "Ipanema" e topeime no peirao de Veracruz, nun non-lugar que só iría acollendo perfil recoñecíbel a traverso da acción. Eles editaran xa no 44 Galicia bajo el terror; nós organizamos no setembro de 1975 un mitin no Cinema Batalla –con todas as organizacións da esquerda portuguesa até o PCP- contra dos consellos de guerra; eles artellaran a Alianza Nazonal Galega; en Porto, na sede do Movimento Democratico Portugués, MDP, presentábase a Asamblea Nacional-Popular Galega, ANPG –por certo, Vilas Nogueira fora, digamos, que o conselleiro portavoz-; eles sacaban o Boletín de Información Galega (monolingüe), nós achegabamos ao interior (Galiza) os clixés da prensa clandestina e dende territorio amigo o programa no RCP. Eles, cando os tempos ían andados, fixeron Vieiros; nós, en edición coidada, as Bases Constitucionais para un pacto federal ou un cómic lindísimo, deseñado polo Xan Casabella, editado na INOVA con todas as cores, que pasou pola raia seca. Aos corenta anos de Vieiros, en 1989, nós titulabamos aquela empresa como "O Ultimo organizador colectivo" e escribiamos: Refuxiados no México, opoñentes que cren na unidade entre experiencia e mais conciencia, entre atitude a mais opinión como parte da idea transformadora do real, un grupo de galegos republicáns resposta ao cese das súas transmisións radiofónicas cunha labazada precisa e altiva: o artellamento dunha revista interdisciplinaria –da Ciencia á Literatura, compría recalcar-, de autores –de letra e de imaxe, compría remachar-, con director artístico –Arturo Souto-, plural no texto e cun perfil editorial fincando na pedra, no buxo, nos metais para que os obxectivos de base foran xa guieiro e todos souberan que tocaban unha revista galega de nación. Porto Como DF para eles, Porto era para min o lugar para a propaganda, a infraestrutura de apoio ao interior e o estabelecemento de redes de boas relacións, relacións boas que foran tecendo o pano sutil do recoñecemento e para o que moito me serviu o lectorado de galego na Facultade de Letras –co doutor Oscar Lopes como Decano-, o grupo coimbrá dos Anibal Almeida, dos Joaquim Namorado, e por entre eles unha personaxe tirando sempre de min pola man: Viale Moutinho. Así, o Portugal de abril abriu para nós a primeira fronteira, cara ao interior e cara ao exterior, e procurounos seguridade e solidariedade para facer voar as mensaxes canda o seu efecto multiplicador: porque a primeira función da propaganda –sábeno ben- vai cara a nós, cara aos e ás que están a loitar en calquera lugar; a propaganda estabelece un núcleo de afectos que vai contra do desexo de resignación, que combate o desexo de morte. E nesta función precísase de igualdade, cómpre contar con medios coma os mais e porque contas con medios coma os mais comezas a pensar que tes folgos dabondo para construír a túa posición. Xa es coma os que falan dende a Pirenaica ou dende Radio Moscova. Es coma aquel Manuel Alegre dende Arxel. Porto era para min o lugar para a propaganda, a infraestru-tura de apoio ao 'interior' e o estabelecemento de redes de boas relacións Un exilio, insisto, diferente do republicano. Eu era, de feito, unha "sen papeis". Eu andaba fóra da historia porque non viña dunha organización recoñecíbel, porque o meu pano de fundo era unha tea de arañeira que Paula Martíns –un dos meus alcumes- ía articulando de modo fragmentario, de modo continxente e cun aquel de melancolía por entre siglas que se chamaban, por esta orde de aparición: LUAR, MES (dende o CIDAC), MDP, MFA, PCP, e a traverso de institucións, por exemplo a Universidade de Porto, para onde as editoriais galegas enviaron un pacote de fundos; a Cooperativa Arvore; a Fundaçao Gulbenkian, que financiou as I Jornadas de Cultura Galega no Porto; a Livraría Académica e a Leitura ou o estanco de Caminha, onde se vendía a nosa prensa clandestina. E a traverso de persoas que se chamaron Avelás Nunes, Oscar Lopes, Calvet de Magalhaes ou Cal Brandão, o gobernador do Porto, membro do PSP, que foi unha figura central cando, após o verán de 1975, comezou a persecución do estranxeiro por parte da Policia Judiciaria. O programa de radio naceu, coma todo, do contacto directo e da confianza na persoa que me acompañaba, o Viale Moutinho. E anque brevísimo no tempo, ten dúas etapas. Unha primeira na que intervén, ao pé da miña voz, a dun locutor portugués que, alén dos titulares e ás veces a síntese de algunhas noticias, fai a presentación: en "O Norte días a día", as quintas feiras falamos de problemas que teñen a ver co pobo galego. Ou, na que se fixo máis popular, a variante "falamos para os nosos amigos da Galiza". E unha segunda etapa, xusto a partir do programa de 16.01.75 no que falo soamente eu, no que a voz do locutor desaparece. A súa derradeira aportación daba conta dun escrito de solidariedade de pofesores portugueses cos traballadores do ensino da Galiza, introducía a nova sobre a "imprensa democrática" que se editaba acó [Fouce, Lume, Xerme, Adiante, Terra e Tempo...] e despedíase a dicir: no próximo programa especial interese para a comarca do Ribeiro. De que serven as celulosas? Pero no programa que seguiu esta voz amiga non acudiu. E en diante "tecín soa a miña tea" (coma os versos rosalianos), levei sen ese grande apoio a sección das quintas feiras en "O Norte día a día". Foi, tal e como dixemos, a partir do programa de 16 de xaneiro, e é este un dos espazos que se conservan completos no arquivo sonoro do CCG. Centra os seus contidos no chamado "Xuízo dos 23", un proceso político contra 23 traballadores galegos para os que se pedían condenas de até 17 anos en relación coas loitas de marzal do 72 en Ferrol e acusacións de asociación ilegal, asembleas, ataque á policía e até terrorismo. No programa despregouse un apartado documental que recuperaba os feitos que levaron ao 10 de marzal e aos asasinatos de Amador e Daniel. Unha segunda nova daba conta da prohibición dunha conferencia a impartir por Camilo Nogueira sobre a industrialización e o clima represor completábase coa información do secuestro de filmes nas terceiras xornadas de cine de Ourense: Os Suevos de Díaz Noriega ou Retorno a Tagen Ata de Eloy Lozano, por exemplo. No intermedio "O meu país" de Xoán Manuel Casado, musicado e cantado por Miro Casabella. E na parte final, o que xa anunciara no programa previo o locutor da RCP: a análise e as razóns contra a instalación dunha celulosa no municipio de Toén: A nova deu conta de que os concelleiros, todos eles labregos, a pesar das presións, dixeron non á celulosa, polo que significa para a perda do traballo no agro, polo medio ambiente, etc. O silencio Achegándonos ao remate deste relato regresamos a todo o que ten que ver co silencio, porque a desaparición da voz do locutor profesional non é inocente e voulles contar -aviso para navegantes- que foi o que pasou. Pasou que un individuo na órbita da Junta Democrática que, seguramente actuaba por libre, foi dereitiño ao Cuartel da Rexión Militar do Norte –deduzo que quen lle dá o contacto, sen saber da misión, é o capitán Fortes- cunha teima pencha: acalar estes apenas 15 minutos semanais de emisión. O primeiro que enarbora é que o tal espazo vai en contra da "unidade antifeixista". Diante do estupor do interlocutor suxire que desapareza, alomenos, a voz do locutor portugués. Para que non se pense, di, que Portugal ampara o nacionalismo galego, enténdase ben. Consegue isto último e que eu teña que facer entrega do guión completo de cada programa para que o seu contido sexa revisado, chegado o caso, pola dirección da emisora ou por dinamización cultural do MFA. Debo dicir que endexamais tocaron unha liña ou fixeron un comentario dubidoso sobre o material. O espazo, xa que logo, segue avante. Até que o capitán Fonseca, precisamente á fronte de dinamización cultural do MFA, ás dúas semanas dá orde de parar a emisión. Paula Martíns -ese era o meu nome- solicita unha entrevista que se pasa tamén no Cuartel Xeneral en presenza do meu valedor, o Tenente Coronel Corvacho. Tomo coñecemento, entón, deste ir e vir dun fantasioso informador que mesmo lles deixan caer que eu podería ser da policía franquista. "Éo vostede?, guinda de súpeto o Fonseca. Eu só lle respondo, cun lixeiro acaneo da testa: Que é o que vosté acha? E o programa continúa até que un acontecemento exterior, a tentativa de golpe militar do 28 de marzo –coñecida como a do RALIS, por ser o destacamento que, con Denis de Almeida á fronte, primeiro confronta á reacción- era preludio da operación preparada por Frank Carlucci, dende a Embaixada americana, para acabar coas perspectivas de revolución. Esta experiencia que, agora si, chegaba á súa fin, labrou un espazo de tipo informativo-interpretativo, feito dunha atacada e sen posibilidades de re-gravación. As fontes? No xeral as publicacións clandestinas sectoriais: Fouce, das Comisións Labregas; Lume, de Estudantes Revolucionarios Galegos; Adiante ou Xerme, do Sindicato Obreiro Galego, canda retallos de prensa que cada semana algún mensaxeiro traía dende o interior e comunicados á volta de determinadas campañas puntuais. Déranos moito xogo a aparición no Xerme dunha personaxe, O Fandiño, que se presentaba coma "se cadra non moi espabilado pro home de ben", prototipo de proletario simbiótico, coa súa leira de patacas, que ía relatando as cousas raras que observaba no comportamento da patronal, por exemplo as primas, até concluír que se todos os traballadores tiñan a mesma situación o normal era unirse. Unha sorte de notario visual e inocente da explotación e as trapelas dos patróns para saltar a, xa de por si mirrada, lexislación. Coñecer para transformar Coñecer para transformar, chamar á organización explicando as razóns, a necesidade e as vantaxes da unión. Así de sinxelo, así de actual. Coma se fose hoxe. Muden, no "fait divers" que collemos do Fouce, a carne polo leite. "Pra quen vai o lucro dos cuxos?" titulábase. De maneira meticulosa botábanse as contas do que custa a cría para demostrar, de modo empírico, e co que se lles paga polo quilo en vivo, a ganancia. Redondeando quedan 4.000 pts. por cuxo sen contar gastos de veterinario, traballo, etc. E sempre unha pregunta ao final: quérennos explicar como facemos para mercar o aceite, os libros dos nenos, pagar os trabucos... Xa está ben. Hai que xuntarse nas aldeas e exixir que nos paguen alomenos 100 pesetas en vivo polo prezo do quilo. O binomio actualidade/proximidade pretendía mesturarse coa análise, coa explicación de contexto. A fórmula de contrarios usábase a cachón. O sistema , simples e recoñecíbel, estruturaba o mundo en dous: os malos e os bos. E escollérase un aquel de formato estándar -lonxe das imprecacións da axitación- para afortalar esa función de organizador colectivo que lle apoñíamos, dende Lenin, aos Medios de Comunicación. No Arquivo Sonoro do Consello da Cultura Galega pódese acceder, por exemplo, ao programa do 30 de xaneiro de 1975, case que monográfico sobre o 25 cabodano do pasamento de Alfonso R. Castelao e a prohibición de varias conferencias: dende a organizada pola asociación "Amigos da Cultura" de Pontevedra e até a do "Valle Inclán" de Lugo onde, por certo, ían falar Beiras, Casares e Ferrín. A música do programa dedicado a Castelao? Por suposto, A Internacional. Eran outros tempos? Así, desta maneira, dende o Radio Clube Portugues, cada semana falabamos "para os nosos amigos da Galiza" . Este artigo, en portugués, formará parte do libro "50 anos de Abril na Galiza" editado por Através.