A invención do Nadal

Resulta un lugar común dicir que o Nadal, tal e como o coñecemos, foi inventado por Charles Dickens coa súa obra Un conto de Nadal (A Christmas Carol). Se alguén non a leu, de certo topou con algunha das súas innumerábeis adaptacións, parodias ou actualizacións: o vello e tacaño Ebenezer Scrooge, empresario desapiadado e pouco amigo de perder o tempo en celebracións e días festivos, recibe unha advertencia sobrenatural. A pantasma dun socio seu morto anos atrás avisa do perigo que corre a súa alma de seguir por ese camiño. E por se un espectro fose pouca cousa, anúncialle que o visitarán tres espíritos máis: un polos Nadais pasados, un polo presente e outro polos que están por vir. As visións que estas aparicións mostran convencen a Scrooge de volver ao bo camiño, practicar a caridade, dar día libre ao seu pobre empregado polas festas e mesmo apuntarse a celebralas xunto coa súa familia. O libro aparecía o 19 de decembro de 1843, nun momento axeitado para comezar unha perdurábel influencia. Resignificación É evidente que Dickens non puido inventar a festa como tal, pero si que participou nunha profunda resignificación cultural desta. Se nalgún momento o Nadal fora unha festa tumultuosa e chea de celebracións colectivas, a cultura británica tíñao xa bastante esquecido a aquela altura do século XIX. As loitas relixiosas asociaban esas celebracións ruidosas coa desaforada interpretación católica das escrituras, fronte á que as perspectivas anglicana e puritana propuñan o recollemento e a reflexión. O Nadal deixara de ser unha festa a compartir para volverse máis cara ao mundo do privado. Por suposto que o nacemento de Xesús non deixara de ser unha data a lembrar nunha cultura cristiá, pero é moi indicativo como, na obra de Dickens, o vello Scrooge debate co seu empregado se é xusto que teña o día libre polo Nadal. Sen dúbida, un indicio de como melloraron os dereitos laborais, pero tamén de que a festividade era un día relixioso máis, non a cita especial coa familia e os bos sentimentos que o consideramos hoxe. Dickens reinterpreta a data traendo ao primeiro plano a relación cos demais, o reparto (moderado) da riqueza e a dimensión comunitaria. E obviamente non está só nesta idea: pódese rastrear un movemento máis amplo de autores e iniciativas que propoñen vivir as festas doutra maneira. Unha das casualidades máis rechamantes é que ese mesmo ano de 1843, Conto de Nadal coincide con outra innovación nas celebracións, xa que se considera que tamén é a data na que aparece a primeira postal de felicitación natalicia. Unha práctica case en desuso, substituída pola mensaxería telefónica, pero que durante moitos anos serviu para enviar bos desexos aos seres queridos que vivían lonxe, tamén para poñelos ao día de como ían as cousas e de lembrar a aquelas persoas que xa se foran. Este é outro punto importante ao que a obra de Dickens non permanece allea: o Nadal como unha sorte de memento mori que nos convida, máis que ao fatalismo, a deixar un mundo mellor para os que fican. O éxito sen precedentes do Apalpador foi unha mostra de forza e pervivencia dunha cultura que se nega a desaparecer A forza do colectivo Non podemos perder de vista que a difusión dickensiana do Nadal vai parella á predominancia global da cultura anglófona no mundo, pero ao mesmo tempo déixanos o indicio claro de que son os colectivos, canalizados na creación cultural, os que deciden como celebran as súas festividades. Todo no Nadal se nos presenta como firmemente antigo, pero en realidade é unha mestura de distintas tradicións que sobreviven ou desaparecen por unha decisión comunitaria: as árbores adornadas e o acivro decorativo son un rastro do paganismo (mal) cristianizado que aínda hoxe permite que moitas persoas non nos sintamos excluídas da festa. Un santo cristián vestido por unha coñecida marca de refrescos visita os fogares e compite con tres reis que seica estiveron hai dous mil anos e pico en Belén. Moitas comunidades inclúen unha cor local a todo isto: o ponche de froitas anglo-americano ou o viño quente de centroeuropa, a Befana italiana ou o Tió catalán. Hai xa bastantes anos, a cultura galega rescatou unha tradición case esquecida para convertela nunha representación destas datas. O éxito sen precedentes do Apalpador foi unha mostra de forza e pervivencia dunha cultura que se nega a desaparecer e que sabe que as tradicións son algo que depende sobre todo da participación colectiva, da vontade comunal de celebrar as cousas doutra maneira, cun ollo no pasado e outro sempre no futuro. Naturalmente, todos os anos hai Scrooges modernos que seguen crendo que as festividades teñen que celebrarse segundo o ditado dos seus caprichos e das súas carteiras. Ou que as tradicións son outra cousa que ese encontro común e democrático. Que este Nadal veñan os espectros a iluminalos.