Portugal: De condado da Galiza a reino independente. Logo de falaren as lanzas, falou a Igrexa

Quizais o noso relato debería comezar canda Afonso III, aquel que o Papa Xoán VIII denomina como "Adefonso glorioso Regi Gallaeciarum" (Afonso, glorioso rei das Galizas), afirmación que personalidades como Claudio Sánchez Albornoz, non sen poucas intencións e consecuencias, "cre entender" como Afonso "rei de las Asturias". Portugal, Chaves, Coimbra e Afonso III, glorioso rei das Galizas A cualificación papal figura nun documento do 872, catro anos despois de que o cabaleiro galego Vímara Peres, ao servizo do monarca, repoboase o sur da Galiza até a foz do Douro. Este suceso aparece recollido no Liber Testamentarum Cenobii Laurbanensis antiquissimus, que na súa literalidade reza así: "Era nonagentesima sexta prenditus est Portugale ad Vimarani Petri". Alén de gobernar o recente condado Portucalense, Vímara estende o seu control pola contorna de Braga, tal e como testemuña Sérgio da Silva Pinto. Incluso é quen de lle dar nome, segundo se cre, a unha poboación dese territorio: Vimaranis (o actual Guimarães). Cara ao 873, falece en terras galegas da Bama, no condado de Montesacro (contorna de Touro), verbo do que se recolle aquel autor. Entre moitos exemplos do século pasado porque é a única lingua que teñen de referencia na outra marxe. As portas xa están abertas para dármonos unha grande aperta, mais precisamos -parafraseando uns versos do meu admirado Luís Cilia- "milhões de braços fazendo a nova história". Un ano antes de que isto aconteza, un dos irmáns de Afonso III, Odoario, ocupa Chaves e seica se encarga de restaurar a igrexa monástica de San Torcado e Santa Comba de Bande; malia que no 878 se alce contra o monarca de xeito frustrado. Así o testemuña Anselmo López Carreira. Segundo o Tombo de Celanova, transcrito por Xosé Miguel Andrade Cernadas, Odoario erixe vilas e castelos ao pé do Támega, amais de fortificar cidades: "(...) hoc quod data est terra ad populandum illustrissimo viro domno Odoario digno bellatori in era DCCCCX a principe serenissimo domno Adefonso, qui venit in civitatem Flavias secus fluvius Tamice, vicos et castella erexit et civitates munivit et villas populavit (...)". Nesas datas, o conde Hermenexildo Goterres, membro da curia rexia e avó do futuro San Rosendo, conquista Coimbra. Ante isto, o reino da Galiza chega até o Mondego, á par de se configurar o condado de Coimbra ao que se lle unen as terras de Feira, Lamego e Viseu. De cando en vez, Afonso III outorga diversas dádivas á Igrexa compostelá ou confirma outras xa entregadas. Este é o caso da ratificación que ao bispo Sisnando lle fai o 17 de agosto de 883 da igrexa de San Salvador de Montelios (en Braga), fundada por San Froitoso, prelado de Dume: "(...) monasterium quod fuit edificatum a beato Dei uiro domno Fructuoso (...). Quod monasterium situm est in locum Montelios inter monasterium Dumiense adque suburbio Bracharense, quod ab antico cognoscitur fore in Sancti Saluatoris fundatus honore" . Seis anos despois, "O Magno" monarca entrega á mesma diocese santiaguesa varias vilas e igrexas dos suburbios de Coimbra. E se isto acontece o 10 de decembro, o 6 de maio reiterara doazóns anteriores. Nela volve aparecer o monasterium Sancti Fructuosi ("in locum Monteselios iuxta Bragara et Dumio") e un bo elenco de lugares coimbráns. Non debemos esquecer que durante o reinado de Afonso, Ibn Marwan al-Yiliqi ("o galego"), apoiado por este monarca, vence en terras estremeñas a Hashim, visir do emir Munhammad e funda a cidade de Badaxoz, segundo lembra Amancio Isla Frez. O profesor Xosé-Henrique Costa enxalza a figura dese heroe de orixe galega nunha súa triloxía. Portugal en tempos da emperatriz Sancha I da Galiza Baixo título imperial fican en 1045 a raíña Sancha da Galiza e o seu marido o conde castelán don Fernán. Isto contémplase nun diploma que trata sobre a restauración de Palencia transcrito por Pilar Blanco Lozano: "(...) eggregia imperatrice uxori Santia erigatur, et semper in regno Gallicie eorum sobolis dominetur (...)". Tales soberanos serán quen de lle confirmar á igrexa de Santiago, estando nesa cidade o 10 de xuño de 1068, todas as posesións que tiña en Portugal. Tras a morte de Sancha os dominios son divididos deste xeito: a Sancho, primoxénito, tócalle o condado de Castela; Afonso queda con León; a García corresponderalle Galiza e os reinos de taifas de Sevilla e Badaxoz; Elvira recibe a cidade de Toro e Urraca a de Zamora. No que atinxe a Coimbra cómpre sinalar que o seu territorio, controlado polos musulmáns desde finais do século X, volve recaer nas mans da monarquía galega en 1064, após gañaren esa cidade as tropas de Fernán I comandadas polo mozárabe Sisnando Davídiz. Seica o obxecto era restituír o culto cristián ("ut Coynbria... in cultum christianitatis redigeretur"). Educado na Galiza polo bispo Cresconio de Iria, pouco tempo ocupa o trono galego o rei García. O seu dominio chega até o Mondego, aínda que o condado de Portugal non llo consegue rapinar a Nuno Mendes até 1071, último ano do seu reinado. Tal suceso acontece na Batalha de Pedroso, nos arredores de Braga, batendo o monarca coa férrea oposición da nobreza portucalense, pois esta procuraba a autonomía plena para o seu territorio. Velaquí o xermolo dunha inminente independencia. Morto o seu irmán Sancho, Afonso de León faise coa coroa galega logo de encarcerar a García cara a finais de 1072. Privado de liberdade desde aquela, o seu deceso acontece en 1090 e os seus restos mortais son trasladados a Santo Isidoro de León. O emperador Afonso VI e a raíña Urraca Baixo a súa coroa amoreaba o novo Afonso VI os reinos da Galiza, León e Castela; e de entre as súas múltiples proezas políticas e militares vese importante resaltar o pacto que estabelece co emir de Badaxoz. Por mor disto, consegue os territorios de Lisboa, Santarém e Sintra; malia perdelos en 1094. Sete anos máis tarde, Xelmírez protagoniza o Pío Latricinio, recollido na Historia Compostelá, das reliquias dos santos Cucufate, Froitoso, Silvestre e Susana que se localizaban en Braga. Deixando atrás ese acontecemento, hai que advertir que durante anos todas as miradas apuntaban a Sancho como herdeiro ao trono. Era el o único varón na descendencia de Afonso VI tido coa musulmá Zaida. Porén, antes de finar o proxenitor farao Sancho en 1108, e así a historia torna de rumbo e Urraca, unha das fillas do falecido rei, eríxese como unha das mellores opcións sucesorias. Tempo atrás, Reimundo de Borgoña –conde da Galiza, marido de Urraca e irmán do papa Calixto II– entrara en pactos co seu curmán Henrique, análogo en terras portuguesas. A intención era distribuír os patrimonios de Afonso VI após o seu óbito, polo que Henrique debería colaborar co seu parente na consecución dos tronos de Castela e León. Logo habían repartir o tesouro de Toledo e o portugués reservaría para el ben este territorio, ben Galiza. Este acordo de 1105 non frutifica, pois Urraca recollerá a coroa leonesa e o seu fillo, Afonso VII, a galega. E nace o reino de Portugal Avanzados os anos, o novo titular no condado portugués, Afonso Henriques, levántase en armas en 1128 contra os partidarios da súa nai, Tareixa Afonso. E pouco despois de estalada a Batalha de São Mamede (preto de Guimarães), comeza a se intitular Príncipe de Portugal ou dos portugueses. Así se plasma nun pergameo conservado na Torre do Tombo (Lisboa) do 17 de maio de 1135, un ano antes de que invadise os territorios da Limia. Naquela bisbarra galega, e en 1136, ergue Afonso o castelo de Celme, data que coincide coa proclamación de Afonso VII como emperador. O padre Henrique Flórez, que recolle o suceso na súa España Sagrada, afirma que logo de lle cantaren o Te Deum laudamus se alzarían vivas ao emperador. Na súa loita polo reino, Henriques gaña na Limia a Batalla de Cernesa e o 4 de xuño de 1137 asina o Tratado de Tui. A paso de boi vai conseguindo a independencia, pois se en 1139 xa se di rei de Portugal, pouco máis tarde invade Tui. Afonso VII, que entra en batalla con el en Arcos de Valdevez, acorda unhas novas paces en Zamora, concretamente en 1143, e recoñece o seu curmán como rei de Portugal. Porén, non acabarían axiña os conflitos: cumpría marcar os lindes entre ambos os dous reinos. Velaí que 1169 os portugueses tomen o castelo de Cedofeita (á beira do Lérez). O Papa alexandre III recoñece a independencia de portugal en 1179 Xusto dez anos máis tarde, a 23 de maio e desde Roma, o papa Alexandre III emite a bula "Manifestis Probatum", pola que recoñece a independencia do reino de Portugal. O pergameo que así o testemuña, para gloria e memoria desa nación, custódiase entre os fondos da Torre do Tombo.