Un gran poder implica unha gran responsabilidade

Galiza está de novo inmersa nunha crise medioambiental a causa dunha vertedura, desta vez de pequenos plásticos que emerxen nas nosas costas e praias. Unha vez máis miramos cara á ciencia buscando información e datos para valorar a proporción do desastre e calibrar as posibles solucións. Chove sobre mollado e a sociedade galega busca, sobre todo, respostas. Ao longo destas semanas están sendo expresadas, tanto nos medios de comunicación coma nas redes sociais, todo tipo de opinións, máis ou menos apaixonadas. Atopamos interesantes reflexións sobre como comunicar a ciencia e sobre a ciencia en si mesma e o seu uso. Moitas persoas expresaron a súa sorpresa ao ver, segundo elas, como se utilizaba a ciencia ou argumentos científicos con finalidade política dun e doutro lado. Persoas que con escándalo afirman que ata o de agora pensaban que a ciencia era obxectiva. Que a ciencia era neutra. Que a ciencia ofrece a resposta definitiva e non hai máis volta. As que fan a ciencia Salvo que a realidade, normalmente, é máis complexa. Por unha banda, a ciencia fana, interprétana e comunícana persoas. Persoas normais, das que vemos pola rúa no noso barrio. Coas súas posicións e opinións ideolóxicas, os seus prexuízos conscientes e inconscientes, coa súa experiencia, intereses, traxectoria vital e mirada propia, da que é dificilísimo desfacerse. Por sorte –e tamén grazas á propia ciencia– tanto o sistema coma nós como sociedade temos isto cada vez máis presente, tomando medidas correctoras dende dentro e dende fóra, para sortear estes nesgos e ir podando a maleza cara esa verdade obxectiva, ese coñecemento que nos permita construír sobre cimentación firme e progresar. Pero o partidismo e a mala ciencia tamén existen e cómpre ser consciente. Por outra banda, todas estaremos de acordo en que, a pesar de non ser perfecta, a ciencia é unha ferramenta poderosísima, que nos trae o progreso e que nos fai estar onde estamos. Como tal, tamén foi utilizada historicamente para xustificar todo tipo de posicións ideolóxicas. Citando a Pérez Iglesias e a Sevilla Moróder, a ciencia sofre de diferentes "males", moitos dos cales proceden de dentro. Malas prácticas e malos usos Cando tomamos a ciencia como un dogma, parece que esquecemos detalles como que Darwin, autor dunha das teorías científicas de maior transcendencia na historia de humanidade, explicaba con base científica que as mulleres son naturalmente subordinadas e inferiores aos homes, incluso enfrontándose a pioneiras do feminismo. Darwin non foi (nin será) o único científico que verteu as súas ideas preconcebidas e prexuízos na súa investigación. Os nesgos teñen influído e afectado a todos os ámbitos da ciencia, que nas últimas décadas están a actualizar o seu coñecemento. Temos, por exemplo, o caso o das pinturas rupestres: sempre se dera por feito sen dúbida algunha que os primeiros artistas eran homes, cazadores concretamente. En estudos publicados no 2013 sobre pinturas de España e Francia, preséntanse evidencias consistentes e que se replican en diferentes lugares, de que en realidade as mans que pintaron esas paredes eran o 75% femininas. Aínda así, hai investigadores que negan este punto, da mesma maneira que se rexeitou e tratou de desacreditar que o Guerreiro de Birka, un líder guerreiro vikingo cuxos restos foron atopados en 1880, fose unha muller cando investigadoras así o defenderon en 2014 e 2016. Grazas a análises posteriores de ADN quedou demostrado que efectivamente era unha muller. Que estraño que cando se descobren restos humanos sexan case sempre e a priori varóns, sen gardar sequera concordancia coa proporción de sexos nas poboacións humanas. Curioso. A ciencia é unha ferramenta poderosísima, que nos trae o progreso e que nos fai estar onde estamos Argumentos presuntamente científicos tamén foron esgrimidos para "demostrar" a superioridade dunhas razas sobre outras (a raza non é fenómeno biolóxico, senón mito social. Unesco, 1950). Ou para demostrar que o tabaco non era nocivo para a saúde. Ou que certas bebidas alcohólicas como a cervexa ou o viño son incluso saudables. As solucións a estes e outros problemas están en marcha. Entre elas, está seguir facendo da ciencia un sistema de coñecemento transparente, para poder contrastar resultados. O paradigma de ciencia aberta, a inclusión, a ética e a diversidade, así como a participación cidadá están a desempeñar un papel fundamental neste proceso de mellora. A ciencia non se fai nun baleiro obxectivo e neutro senón que se desenvolve en sociedade. E a sociedade somos nós.