Celebremos a liberdade dos ríos coma se da (nosa) vida se tratase

As grandes civilizacións de hai máis de 5.000 anos asentáronse nas ribeiras dos sistemas fluviais e chegaron a ser tan importantes coma os ríos que as alimentaron. O río era fonte de bens: peixes para comer; auga para beber, regar ou mover a moa; árbores de ribeira para dar sombra, leña ou hábitat para animais salvaxes (caza) e terras fértiles que cultivar. E os humanos comezaron a colonizar o río e as ribeiras. As especies dependentes dos sistemas fluviais están afeitas á flutuación da auga. Adaptaron o seu ciclo de vida ou a súa morfoloxía, evolucionando segundo as presións selectivas da corrente (secas e inundacións, arrastre ou anoxia). Así, as inundacións anuais marcan o momento no que comeza a posta de ovos ou a reprodución de especies. As pequenas inundacións axudan á rexeneración da vexetación promovendo propágulos e mantendo o nivel freático. As inundacións que asolagan chairas depositan sedimentos e nutrientes que fertilizan terras de cultivo ou recargan acuíferos con auga filtrada dun xeito natural e económico. Pero o ser humano non é especie nin de río nin de ribeira. Máis ben é unha especie explotadora de recursos e colonizadora de hábitats. Intentou moldear e facerse co río, a auga e o seu espazo. A crecente e rápida presión sobre os ríos, fundamentalmente urbanística, foi reducindo día tras día o espazo fluvial e menoscabando a protección ambiental do dominio público hidráulico. Chegaron as grandes infraestruturas para quitarlle o espazo non só ao río, senón tamén ás persoas que habitaban a carón del. Construíron presas que bloquearon o fluxo das veas da terras, fragmentando os ríos. Os grandes encoros asolagaron vilas enteiras, ao mesmo tempo que domesticaron as correntes de auga ata convertelas en algo que xa non era río. Curiosamente, en Galiza, o primeiro grande encoro (As Conchas) comezou a construírse case no mesmo momento e lugar no que se desecaba a lagoa máis extensa de España (Antela). Hai un gran descoñecemento dos impactos que provocan as presas: frean a migración de especies, bloquean o fluxo de sedimentos ou alteran o réxime hidrolóxico. As variables deste réxime (magnitude, frecuencia, estacionalidade) inflúen en factores abióticos e bióticos dos ecosistemas fluvial e ribeirego manifestándose na súa integridade. Na actualidade, só o 37% dos ríos do mundo de máis de 1.000 km de lonxitude flúen libremente na súa traxectoria Dende 1970 a poboación de peixes migratorios de río diminuíu nun 81% a nivel mundial e nun 75% en Europa. Dise que xa non hai troita “porque non se limpan os ríos”, coma se a orixe do seu detrimento fose a vexetación ribeirega. A mesma que limpa o ar, osixena e aporta sombra ao río para diminuír a temperatura da auga (ás troitas gústanlle as augas frescas e osixenadas). Máis ben o bloqueo da súa migración e a contaminación da auga son algunhas das causas deste descenso. Necesidades do mercado Na actualidade, só o 37% dos ríos do mundo de máis de 1.000 km de lonxitude flúen libremente na súa traxectoria. España ten máis de 170.000 presas, está no quinto posto mundial de países con maior cantidade de grandes presas. O encoro de Frieira pecha a conexión do Miño co mar, e instalouse un ascensor para peixes. Aínda que anguías ou lampreas aprendesen a usalo, non hai un botón para mobilizar caudal ou sedimento cando é preciso. Esa capacidade só a tiña o río Miño cando era libre. A hidroeléctrica solta ou retén o fluxo segundo as necesidades do mercado, aínda que (disque) manteñen un caudal (mínimo) ecolóxico. Os que saben o mal que fan as presas tamén son coñecedores da súa utilidade: reservas de auga para abastecemento, regadío ou produción de electricidade. Hai ferramentas para que a utilidade non se contrapoña á ecoloxía: a proposta dun réxime axeitado de caudais ecolóxicos e a obriga do seu cumprimento, construcións de pasos funcionais para peixes ou derribar presas que xa non están operativas. Os tempos do cambio son chegados. Celebremos a inclusión na Axenda 2030 de liberar 25.000 km de ríos. Celebremos que xa comezan a caer presas en Galiza. Esta liberdade é sinónimo de resiliencia para o ecosistema xa que é quen se encarga de funcións tan importantes coma prover de auga doce de calidade e cantidade, da deposición de sedimentos nas praias e esteiros, do transporte de nutrientes dende o nacemento do río ata a desembocadura ou da biodiversidade. E a nosa vida está unida ao río.