Volta á escola: entre a endoculturación e a aculturación

Setembro é mes de vendima e de colleitas, pero tamén é o tempo da volta á escola, do comezo do curso escolar. Así que imos falar do papel que xoga a escola na transmisión dos valores culturais. A enculturación ou endoculturación é o proceso de iniciación dunha persoa ou grupo á súa propia cultura. Proceso no cal se adquiren os usos, crenzas, normas, procedementos, cosmovisións, tradicións, idiomas e demais aspectos da sociedade na que vive. Trátase dunha experiencia de aprendizaxe parcialmente consciente e parcialmente inconsciente, a través da cal a xeración de máis idade induce e obriga á xeración máis nova a adoptar os modos de pensar e de comportarse propios desa sociedade e cultura. Deste xeito, cada xeración é programada socialmente para replicar a conduta da xeración anterior e tamén para premiar a conduta que se adecúe ás pautas da súa propia experiencia de endoculturación e para castigar, ou desincentivar, as condutas desviadas. Neste proceso transmisor tamén é moi importante a influencia cultural que xogan nos cativos os outros nenos e os mozos maiores. Esta influencia e modelaxe explicaría a existencia de saltos xeracionais, e que os mozos tendan a ter usos lingüísticos máis achegados entre eles que cos seus propios pais. Culturas minorizadas A cultura, xa que logo, non se herda bioloxicamente senón que ten que ser transmitida. A adquisición da cultura propia prodúcese na socialización, proceso mediante o cal o ser humano aprende, no transcurso da súa vida, os elementos socioculturais do seu medio ambiente e os integra á estrutura da súa personalidade baixo a influencia de experiencias e de axentes sociais. Estamos a falar dun proceso que moldea o suxeito e o adapta ás condicións dunha sociedade determinada e mediante o cal os individuos aprenden coñecementos específicos, desenvolven as súas potencialidades e habilidades necesarias para a participación adecuada na vida social e adáptanse ás formas de comportamento organizado característico da súa sociedade. Esta socialización é posible grazas a diferentes axentes de socialización, como poden ser a familia (primeiro nivel de socialización), a escola, os iguais ou os medios de comunicación, entre outros. A escola é grande importancia para garantir o dereito das persoas a ser socializadas de acorde á súa cultura propia e identidade escola funciona como un eficaz axente socializador, transmisor de coñecementos e de valores. Proporciona competencias específicas, máis abstractas e definibles das que se producen na socialización primaria e nela sucédense as primeiras relacións con outras persoas alleas á contorna familiar. Pero, por desgraza, por paradóxico que pareza, ademais da endoculturación, nas escolas dos modernos estados-nación tamén se produciu, e se produce, a aculturación dos cativos respecto daquelas culturas minorizadas, como é a galega. Unha cultura minorizada é aquela que sufriu un proceso de marxinación, de persecución ou incluso de prohibición nalgún momento da súa historia. Xa que logo, o cualificativo de minorizada fai referencia a culturas que teñen sufrido unha acción coercitiva que produciu un impacto aculturizante e un recorte nas súas formas de expresión e desenvolvemento. Tendo en conta que o sistema educativo responde aos intereses dos estados, polo xeral centralistas e uniformizadores, todo aquilo disonante coa ficticia visión dun estado cunha cultura única e uniforme tende a ser reprimido ou afastado, co conseguinte proceso de perda de cultura propia e da identidade cultural de parte do alumnado. Lembremos que a aculturación é o resultado dun proceso no cal unha persoa ou un grupo adquiren unha nova cultura, ou aspectos desta, de xeito que os individuos da cultura dominada se adaptan incorporando elementos da cultura dominante. Non é necesario explicar o que aconteceu coa cultura galega ao longo da historia do sistema educativo español. Unha sociedade mellor Pero alén deste proceso aculturizador respecto das culturas minorizadas, os sistemas educativos europeos seguen a perpetuar o etnocentrismo e a minusvaloración do Outro, do diferente. Ademais, o racismo e o etnocentrismo, como fenómeno ideolóxico, transmítese de xeración en xeración tamén a través do sistema educativo e, en concreto, dos libros de texto. Pois, malia que os actuais contidos curriculares non conteñan de xeito explícito a ideoloxía racista e/ou etnocéntrica, esta si está presente baixo a forma en como se trata a diversidade cultural, étnica e de clase. É dicir, a pesar de que nos países europeos a ideoloxía racista non se ensina formalmente nas escolas, nin sequera se inculca de maneira xeneralizada polas familias ou polas institucións, a transmisión sublime desta ideoloxía racializadora segue a producirse nas nosas sociedades. Categorías como raza, occidental, bárbaro, indíxena, salvaxe, primitivo, Terceiro Mundo, subdesenvolvemento, evolución cultural, modernidade, progreso ou civilización deben ser sometidas a análise para ver como son utilizadas conceptualmente para definir aspectos da diversidade cultural e para categorizar o diferente. De aí a importancia de estudar a través de que velados mecanismos isto se produce e cales son as representacións culturais que a nosa sociedade, a través do sistema educativo, considera que deben ser transmitidas ás novas xeracións. Velaí a importancia da escola para acadar unha sociedade mellor, máis tolerante e xusta e para garantir o dereito das persoas a ser socializadas de acorde á súa cultura propia e identidade.