Expedicións galegas á Antártida

Nun escenario onde o branco radiante se encontra co infinito azul, hai un lugar distante e misterioso: a Antártida. Alá, a máis de 14.o00 quilómetros de distancia da Galiza, algúns galegos e galegas aventúranse anualmente, xeralmente durante o verán austral –que vai desde novembro até marzo– nunha xeira única, inmersa na inmensidade xélida do continente branco. Este é un lugar onde o tempo parece conxelado, e a natureza revela os seus segredos máis ben gardados. A Antártida é moito máis que un deserto xélido: é un dos laboratorios naturais máis extraordinarios do mundo. Aquí, entre 1.000 e 5.000 persoas por ano, entre técnicas e investigadoras, reúnense para desentrañar os misterios que este ambiente extremo agocha. Son proxectos e investigacións científicas que buscan entender a Antártida, as súas características únicas e a súa evolución ao longo do tempo, así como estudar a súa fauna e flora, ou os fenómenos que a afectan como o cambio climático, o quecemento global e a radiación. Para chegar a este reino remoto, os galegos e as galegas enfrontan unha viaxe épica. Voando en avión até as cidades máis ao sur do mundo, como Punta Arenas en Chile ou Ushuaia na Arxentina, xa percorrido un longo camiño desde a Galiza até América do Sur previamente. Unha vez alí, cruzan ao continente branco navegando en barcos militares ou grandes buques oceanográficos como os que xestiona a Unidade de Tecnoloxía Mariña (UTM), que desbravan as augas xélidas. Tendo en conta as máis de 8.000 millas que hai da Galiza á Antártida, sen contar todas as voltas que hai que dar para realizar esta viaxe, a xornada de chegada xa é toda unha aventura de por si só. Un dos galegos que se enfrontou a esta aventura é Alejandro Gómez Pazo, natural de Salceda de Caselas (comarca de Vigo). Desembarcou na Antártida como profesor axudante doutor da Universidade de León (ULE), levando consigo até o Polo Sur os froitos da súa tese de doutoramento realizada no litoral galego. A súa misión era aplicar as técnicas desenvolvidas en lugares como a costa de Oia (Baixo Miño) ou Laxa Brava, en Ribeira (O Barbanza), nas terras xeadas do extremo sur. "Nós testamos as tecnoloxías nun ambiente máis simple, como a costa galega, e agora trouxémolas ao extremo, que sería a Antártida", explica Gómez, en declaracións a Sermos Galiza. Tecnoloxías como os sensores de radiofrecuencia, utilizados para monitorizar pequenos cantos ou bloques, tanto nas ladeiras se hai movementos, nos regatos para controlar os fluxos, así como na zona costeira para estudar a súa erosión, e o uso de imaxes tomadas con drones para xerar modelos en tres dimensións destes fenómenos. O campo de Gómez nesta campaña foi a evolución recente, neste sentido traballaban a partir de fotogrametría, con imaxes de dron para realizar modelos dixitais de elevación en tres dimensión para poder coñecer como son as estruturas que se forman, como son as variacións que existen na actualidade nestes entornos. Proxecto P Arantar Xuntamente con compañeiros de diversas partes do mundo, Alejandro integra o proxecto internacional P Arantar, liderado pola Universidade de Oviedo, cuxo foco recae sobre a deglaciación e as súas implicacións na Antártida. "Vemos que ocorre cando a capa de xeo desaparece das zonas glaciadas ou onde cubrían todo o territorio", explica o investigador. Empregan métodos para averiguar canto leva a rocha exposta ou para saber canto tempo fai que marcharon os glaciares da zona. O estudo minucioso das mudanzas climáticas e as súas consecuencias é a esencia dese esforzo colectivo. "O cambio climático é o catalizador, un elemento chave para comprender isto", indica o profesor. A perda de xeo nestas zonas está moi vinculada ao aumento das temperaturas. Tamén é parello ao cambio climático que se ve acelerado na Antártida polas súas características, as consecuencias poden ser máis impredicíbeis e os cambios máis bruscos, houbo moitos proxectos nesta última campaña na Antártida que tratan de investigar isto. O obxectivo é comprobar os efectos da suba de temperaturas e ver como cambian os patróns de aquí a dentro duns anos. A Universidade de Vigo súmase á campaña antártica Especialistas do Centro de Investigación Mariña (CIM) da Universidade de Vigo (UVigo) tamén arrancaron unha nova campaña na Antártida a principios deste ano, onde comenzaron os experimentos para estudar o efecto da radiación solar e a temperatura nas macroalgas. O grupo, dirixido polo profesor de Ecoloxía e Bioloxía Animal e investigador do CIM, Mariano Lastra Valdor, encargábase de monotorizar as praias ao longo da baía de Porto Foster, en Illa Decepción. Entre os seus labores estaba medir as algas que chegaban á costa e a cantidade de CO2 que estas emitían á atmosfera. Tamén levaron a cabo experimentos para ver o efecto da radiación ultravioleta sobre as distintas especies de algas, expoñéndoas á mesma e observando a reacción. "O burato de ozono, na década de 2010 a 1019, estívose reparando progresivamente e quedara fechado xa, mais a partir de 2020 volveuse abrir de novo, e en 2023 este burato volvía a ser o que era", explica Lastra. O que fan estes integrantes do CIM, apoiándose nesta teoría, é investigar as radiacións que están chegando á Antártida e como afectan aos procedementos básicos. Esta foi a segunda e última campaña do proxecto Radiant da UVigo, que conta cunha duración de tres anos, mais o último dedicárono á análise das mostraxes e dos datos, e á elaboración dos resultados do estudo. O traballo anual da UTM no continente branco A Unidade de Tecnoloxía Mariña (UTM) é un equipo formado por técnicos de distintas modalidades, adscrito á Delegación na Galiza do Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC) que ofrece soporte á política de Investigación, desenvolvemento e innovación en ciencia e tecnoloxía mariñas e polares. Esta organización xestiona a base Juan Carlos I e apoia a base Gabriel de Castilla na Antártida, e tamén é responsábel da xestión dos buques oceanográficos Sarmiento de Gamboa, Hespérides e García del Cid, nos que este equipo de técnicos e técnicas embarca múltiples veces ao ano. "Traballamos por todo o mundo, de norte a sur", indica Manuel García Salazar, que opera na Unidade de Tecnoloxía Mariña como técnico especializado en electrónica, en declaracións a Sermos Galiza. García tamén se aventurou este ano por segunda vez nestas terras xeadas, lonxe da súa Pontevedra natal. Encargado dos equipamentos desdobrábeis, el mergulla nas augas xeadas do Polo Sur instrumentos sensíbeis, como os de condutividade, temperatura e profundidade (CTD), recadando datos vitais para entender as profundidades descoñecidas do océano e os efectos do quecemento global. O técnico sinala que no momento "estase estudando moito a acidificación no océano e a descomposición do CO2". "O punto máis relevante é o cambio climático", recalca. O seu traballo é utilizar eses equipos CTD para recoller auga a distintas profundidades e manter as súas propiedades, como a temperatura, salinidade, condutividade, para que posteriormente os científicos as analicen. E faino desde o buque de investigación oceanográfica Hespérides, que ten o récord de ser o buque do Estado que máis ao sur navegou nunca, durante unha campaña no continente branco, rexión que visita cada verán austral, entre decembro e marzo. E é que o Hespérides é a única embarcación no Estado capaz de operar en todos os mares do planeta, mesmo en zonas árticas e antárticas. Tamén a súa compañeira na UTM, Cristina Álvarez Álvarez, natural de Castrelo (O Salnés), anos atrás, aventurouse na Antártida embarcada no Hespérides, como técnica na modalidade de instrumentación. Traballaba tamén con estes equipos CTD, mergullándoos nas profundidades. Enfrontándose ao frío intenso e ás dificultades do traballo de campo para coller datos esenciais sobre a auga xélida do Polo Sur. Como anécdota, á hora de preparar os equipos, estes estaban conxelados, destaca Cristina Álvarez, en declaracións a Sermos Galiza, e "os dedos case non os notaba", engade. Aínda así foi "un sono cumprido", indica. Xa estivera embarcada moitas ocasións antes en lugares moi variados, como Groenlandia, Terranova, o Mediterráneo ou Canarias, pero ningunha tan espectacular como a Antártida. A técnica traballou na campaña Pegaso, que tiña como obxectivo investigar como o océano participa nos procesos atmosféricos e, por tanto, interacciona co sistema climático global. Álvarez sinala sobre o seu traballo que, aínda que ese proxecto non estaba enfocado ao cambio climático, ao medir a auga "dábaste de conta de que nesa época do ano debería estar medio grado por debaixo, que parece un detalle, pero é moito". O día a día na Antártida Todos estes traballadores e traballadoras, persoal técnico e científico, enfrontan desafíos diarios mentres se mergullan nas profundidades da Antártida. Desde a base construída e xestionada pola Unidade de Tecnoloxía Mariña na Illa de Livingston ou a base situada na Illa Decepción, onde a vida é máis cómoda e que Gómez describe como "semellante a estar nun hostal", até o campamento de Byers, onde as condicións son máis duras, e cunha tenda de campaña e un pequeno módulo de convivencia ou habitabilidade, enfrontan o descoñecido. Estes últimos refuxios están orientados a ser utilizados polo persoal científico que debe seguir de perto as investigacións, mais o normal é a hospedaxe nas bases, o punto máis cómodo, e de aí saír á zona de traballo. Mariano Lastra residiu na Base Gabriel de Castilla (Illa Decepción) e para o traballo de campo desprazábanse en lancha á zona onde realizaban as mostraxes e experimentos. "Hai que ser consciente de que estás nun entorno que pode ser hostil, pero polo demais, seguindo o protocolo, é como o traballo na Galiza", indica o investigador. Outros viven as campañas a bordo de buques oceanográficos como o Hespérides, convivindo ca súa tripulación. Cristina Álvarez describe a súa experiencia como "moi positiva", e explica que "traballaba 24 horas ao dia e facía moito frío, pero unha cousa compensaba a outra". Sen distincións segundo onde lles tocara pasar as súas respectivas campañas, todas as actitudes son moi positivas. Estes galegos e galegas na Antártida séntense privilexiados de ter estado alí e de poder vivir esta experiencia única grazas ao seu traballo. Unha experiencia que transcende o científico Nestas xornadas atopan máis que respostas para as súas preguntas científicas. "Para un científico é un soño, unha oportunidade de ouro", así describe Mariano Lastra o traballar alí, a deste ano foi a súa novena campaña. Descobren a beleza salvaxe e intacta da Antártida e coinciden no sentir o privilexio de ser testemuñas dun dos lugares máis remotos e preciosos da Terra, que só uns poucos poden visitar. Aínda que nos últimos anos estase desenvolvendo unha nova actividade que podería cambiar a sensación de soidade que existía até o momento no continente: o turismo na Antártida. Este está nos seus inicios, e de momento está regulado para ser un turismo sostíbel e responsábel, pero cada vez máis xente se ve atraída por este santuario natural pondo en perigo un espazo aínda "virxe". A inmensidade branca, que cobre até onde os ollos alcanzan en moitas zonas, aínda que noutras ese branco mestúrase co azul do océano ou co gris das rochas que quedan ao descuberto a causa do desxeo. Formando panorámicas espectaculares que saltan á vista. "Os proxectos sempre son moi interesantes, pero no meu caso víase solapado polas paisaxes da Antártida", indica Cristina Álvarez. É unha experiencia que transcende o traballo científico e se converte nunha xornada de auto coñecemento e descubrimento dunha xoia da natureza. A vida na Antártida O persoal investigador e técnico que acode cada ano á Antártida ten tres maneiras distintas de de vivir a súa experiencia no continente branco: habitando nas distintas bases alí construídas, nun campamento como o de Byers, ou nun buque. As primeiras ofrecen máis comodidades, na Antártida existen dúas bases do Estado, a Juan Carlos I, construída e xestionada pola Unidade de Tecnoloxía Mariña (UTM), e a Gabriel de Castilla, xestionada por Defensa. Están equipadas con habitacións e camas, e contan con servizos como o a cociña. A vida nunha embarcación é similar, pero atopándose no medio do mar. O campamento de Byers. Consta de tendas de campaña e habitáculos máis pequenos, con menos comodidades e máis expostos ás condicións extremas da Antártida. Paisaxe e fauna A Antártida é o lugar máis hostil e frío do planeta Terra, non existen cidades buliciosas, nin bosques nin ríos, só enormes áreas cubertas de xeo rodeadas de inmensos glaciares. Estas características deixan unhas paisaxes incríbeis, un dos aspectos máis atraentes deste destino. O outro é o gusto polo descoñecido, pois o ser humano nunca viviu permanentemente na Antártida. A súa única poboación é a fauna que alí habita, dentro desta atópanse pingüíns, baleas azuis ou distintas especies de pinnípedos, así como, fóra da fauna, moitos tipos de algas e fungos, que tamén sobreviven ás condicións. Ambos os grupos son sometidos a investigación por parte do ser humano. Mariano Lastra indica, desde a súa experiencia neste campo, que estes animais que habitan no continente, ao non estaren acostumados á presenza humana, "non teñen medo e tampouco foxen".