"O máis lindo coro antigo". 25 anos da recuperación do Coro do Mestre Mateo

O 25 de xullo de 1999 inaugurábase no Museo Catedral un novo espazo monográfico dedicado ao Mestre Mateo no que se incluía, como principal novidade, a reconstrución hipotética parcial do coro pétreo que ocupou os primeiros tramos da nave central da catedral ata principios do século XVII. Ese día dábase por culminado un longo proceso de investigación e recuperación dunha das obras máis salientables da arte medieval de Galicia, coa que o Mestre Mateo e o seu obradoiro, formado por algúns dos escultores máis destacados do seu tempo, completaron un proxecto que supuxo o remate da construción da catedral románica e, á vez, a súa adecuación a unha nova época na que se converteu na catedral nacional da monarquía, cuxo apoio resultou decisivo e que levou consigo a creación no seu interior da Capela dos Reis. Os profesores Otero Túñez e Yzquierdo Perrín, que xunto con outros coetáneos foron quen de situar, desde o ámbito universitario, a historia da arte de Galicia no máis alto, dedicaron décadas de intenso traballo de investigación para solucionar o quebracabezas dun conxunto de diversas pezas e fragmentos que, a través da arqueoloxía, en diferentes momentos, se foran recuperando ao longo do século XX. Souberon recoller os traballos previos de Pita Andrade e Chamoso Lamas e, grazas aos novos achados na terraza e escalinata do Obradoiro do ano 1978, propuxeron unha reconstrución hipotética do cadeirado, das fachadas exteriores do coro mateán e do seu trascoro; e, asemade, deron sentido a un programa iconográfico de gran complexidade que complementaba, como parte dun todo, a mensaxe do Pórtico da Gloria e da súa desaparecida fachada exterior. Todo isto tivo unha primeira mostra na exposición Europalia, celebrada en Gante en 1985 e, posteriormente, dotouse dun corpus científico, publicado no ano 1990, que serviu de base para un coidadoso proxecto de montaxe que se prolongou durante case unha década e que foi pioneiro no seu tempo, unha labor multidisciplinar na que se empregaron técnicas ata entón nunca utilizadas por estas terras e que deu como resultado o impresionante conxunto de dezasete sitiais do coro alto e dunha sección da cerca exterior que hoxe se pode visitar no Museo Catedral. Unha intervención, por certo, absolutamente respectuosa coa obra orixinal e que é completamente reversible. Todo este proxecto, que sentou as bases para moitos traballos de investigación e conservación do patrimonio cultural de Galicia e que cumpre nestes días o vinte e cinco aniversario, foi posible grazas ao mecenado da Fundación Barrié e ao impulso da Igrexa compostelá, un binomio que mantén unha exemplar colaboración no tempo transcorrido que tamén permitiu recuperar a música medieval da catedral e, sobre todo, a restauración do Pórtico da Gloria. É de xustiza destacar os nomes do Arcebispo Barrio, dos cóengos do Cabido na época, particularmente de Alexandre Barral e, por suposto, da familia Barrié: de Carmela Arias, do seu irmán Xoaquín e do seu sobriño Xosé María, recentemente falecido e sen quen o coro do Mestre Mateo e o Pórtico da Gloria nunca se terían recuperado para a arte galega. Nos últimos anos e grazas ao empuxe inicial daquel proxecto de reconstrución do coro da catedral, foi moito o que se avanzou no coñecemento e valoración da obra do Mestre Mateo, a quen se lle dedicou, no 2016, o primeiro día das artes galegas por parte da Real Academia de Belas Artes e que foi obxecto dunha monográfica nada menos que no Museo del Prado. Ningún artista galego nin escultor medieval tivo, ata o de agora, semellante recoñecemento. Asemade, os máis recentes traballos arqueolóxicos desenvolvidos na catedral permitiron recuperar máis elementos procedentes do coro, que foran reutilizados como materiais construtivos tras o seu derrubo no ano 1604. Estes novos achados teñen importancia para profundar no coñecemento e nos valores deste conxunto, descrito pouco despois por Castellá Ferrer como “o máis lindo coro antigo que había en España”, lamentando a súa destrución. Tamén expoñen algúns interrogantes sobre cuestións pendentes de resolver, como a conformación orixinal do leedoiro e das capelas situadas baixo o trascoro, ou das posibles transformacións que, desde mediados do século XIII puideron realizarse no conxunto, onde tal vez terían cabida algunhas pezas aínda enigmáticas, na súa procedencia, que se conservan nas coleccións catedralicias. En todo caso, estes achados non fixeron senón certificar o acerto das investigacións de Otero e Yzquierdo, tanto no arquitectónico como na súa proposta de programa iconográfico no interior do coro, nas súas fachadas exteriores –as que daban ás naves laterais do templo- e no trascoro, que estaba presidido por un tímpano coa Adoración dos Magos co que se iniciou un modelo con gran presenza na arte galega dos últimos séculos da Idade Media e que tivo un papel destacado nas celebracións do nadal compostelán. Balance dun proxecto senlleiro Vinte e cinco anos é unha cifra redonda e que, coa velocidade con que van as cousas na actualidade, permite facer balance sobre un proxecto senlleiro para a nosa cultura. Un modelo metodolóxico no que a investigación, a conservación e a difusión teñen a adecuada combinación para, a través dun traballo rigoroso, poñer ao dispor da sociedade o seu patrimonio cultural, é dicir, a memoria e identidade dunha terra que ten moito do que sentirse orgullosa. Paga a pena recordar aquel 25 de xullo de 1999 e continuar traballando pola cultura de Galicia e, neste sentido, resulta fundamental dar renovada difusión e adecuada protección ao patrimonio mateán no seu conxunto, cando aínda hai pezas -máis aló do conxunto escultórico da fachada do Pórtico, declarado BIC pola Xunta de Galicia tras a súa exposición no Museo del Prado-, dispersas, desubicadas, colocadas ao exterior e, nalgúns casos, en grave risco de conservación se non se adoptan urxentemente as medidas necesarias.