cultura

O éxito do máis popular entre os moitos slogans usados polos aspirantes a revolucionarios durante o Maio do 68 francés baseouse en que, como a Biblia ou os datos macroeconómicos do Goberno, está aberto a interpretacións. Mais aplicado á realidade da localidade de Arteixo adquire matices de literalidade. Baixo a invasión de pavés, de lastros, de asfalto, de chemineas, de fume, existe unha pequena pero vibrante realidade cultural e artística que crece fóra dos radares do oficialismo e fai lembrar que Arteixo leva a palabra arte no nome. 

É unha das obras máis icónicas da plástica galega do século XX. A última dunha serie coa que Francisco Asorey soñou a estética dunha arte nacional encarnada na muller. E unha imaxe que non deixa ninguén indiferente, case cen anos despois de ser creada. Repasamos a xénese, as lecturas e o impacto de Santa, unha das pezas máis destacadas da exposición Galicia, un relato no mundo, de volta na Galiza após setenta anos de diáspora. 

Nos últimos 12 anos, a arquitectura practicamente desapareceu das páxinas de cultura dos xornais e pasou a figurar como marco das tramas de corrupción urbanística. En 2008 deu comezo a crise financeira en todo o mundo e no Estado español supuxo o estoupido da burbulla inmobiliaria, na que o sector da construción se viu gravemente danado. Os grandes investimentos paráronse, as obras que xa estaban en marcha acabáronse de mal xeito ou quedaron nun triste esqueleto.

No Courel, as siluetas dondas da montaña flotan sobre a pegada difusa das nubes. Entre a brétema esténdese o territorio fronteirizo no que acontece o mito, onde a realidade deixa espazo ao que reside nos seus pregos. Sobre esta paisaxe onírica, habitamos a lenda. Na devesa, alá no alto, contaban as máis idosas que vivía un carboeiro: o Apalpador. Hoxe, nun rural adoecido polo abandono, son moi poucas as testemuñas que aínda atesouran a lembranza desta personaxe que, resgatada desde esta serra, normalízase na Galiza como alternativa propia para celebrar o solsticio de inverno.

Defínese a si mesma como poeta analfabeta, mais poucas persoas coma ela, nas súas mesmas circunstancias, tiveron tanta fame de saber e tanto orgullo pola nosa cultura. Como non tantas, estando do lado das subalternas, reivindicaron sempre como ela os seus dereitos sen ollar para as consecuencias. Luz Fandiño é unha poeta insubmisa. Unha muller, como di ela, demasiado rebelde como para, por exemplo, estar nun partido político. Falamos con ela co gallo da estrea do documental de Sonia Méndez e Nati Juncal A poeta analfabeta. 

É moi probábel que, se lle preguntamos a calquera dramaturgo galego novo sobre as súas principais influencias, asome nalgún momento o nome de Xesús Pisón (Ferreira do Valadouro, 1954). E, con todo, segue a ser iso que chaman un "autor de culto", descoñecido para o gran público, case non representado e, como tantos outros, algo esquecido polo mundo da cultura oficial. Pisón vén de publicar agora o ensaio Alborada de Edipo (Laiovento), no que se interna nos escuros meandros da esencia do ser humano, e a peza Materna (Erregueté), unha colección de monólogos femininos que nos falan de como enfrontarmos o horror do mundo.

Abismarse no íntimo. Na luz interior. Coas raiolas da aurora, no espertar do visíbel. É unha das chaves da obra do fotógrafo e poeta Manuel Vilariño, tal como escribiu el mesmo nun dos seus cadernos. O Museo de Arte Contemporánea de Vigo acolle até finais de xaneiro Seda de cabalo, unha mostra que, sen ser unha retrospectiva, recolle a súa traxectoria desde os anos 80 até 2005. Nela poden albiscarse boa parte das inquedanzas do artista, como o paso do tempo, o tránsito entre a vida e a morte ou a existencia “na xeografía do confín que é a Galiza”. 

Raúl Dans (A Coruña, 1964) vén de gañar a segunda edición do Premio Laudamuco para textos teatrais, convocado polo Concello de Brión, a Academia Galega de Teatro e Edicións Positivas. É un premio máis nun longo ronsel que inclúe o Rafael Dieste, o Alvaro Cunqueiro e o Premi Born –ambos gañados en dúas ocasións–, o Premio de Teatro da AELG, o da SGAE… Falamos con el por teléfono sobre unha xa moi sólida obra que indaga nos aspectos máis escuros da natureza humana, e das dificultades que atopa un dramaturgo galego para que a súa obra chegue aos escenarios. 

No inverno de 1989, por encarga da Asociación Sócio-Pedagóxica Galega (AS-PG), Francisco Salinas entrevistou Carvalho Calero. O destino da entrevista era a realizaçom dum video dirigido ao ensino nom universitário em que se presentasse a figura de Carvalho. No vídeo, finalmente publicado, aparecia só umha pequena parte das mais de três horas de gravaçom. A entrevista completa publicou-se em livro em 1991 por Edicións do Cumio. Umha cópia daquela gravaçom depositou-na a AS-PG, proprietária do material videográfico, no CGAI. Em 2020 a AS-PG encarregou a Xoán Costa e Francisco Rodríguez umha nova versom do vídeo que, centrando-se em vinte temas recolhesse a resposta de Carvalho na sua própria voz mediante a rotulaçom em pantalha. Recolhemos, desses vinte temas, sete das respostas de Carvalho. Transcrevemos, na norma gráfica que na altura de 1989 utilizava Carvalho Calero.

María Victoria Carballo-Calero Ramos repasa a influencia de seu pai na súa vida e na súa carreira profesional. Desde unha óptica persoal, a catedrática de Historia da Arte Contemporánea da Universidade de Vigo aborda a rigorosa educación no colexio Fingoi e a faceta máis pedagóxica de Carvalho, ou o enfrontamento con Piñeiro e a súa última conversa no hospital da Rosaleda. 
 

Desde a fraxilidade da lembranza infantil, Margarida Carballo Ramos comparte os seus recordos da figura paterna, Ricardo Carvalho Calero. Desde o primeiro encontro e as ausencias do cárcere, repasa os seus anos en Ferrol e o traslado a Lugo, así como a toma da Cátedra da Universidade de Compostela, desde a visión tanxencial de quen cortaba tiras de papel para organizar a bibliografía da Historia de Literatura Galega Contemporánea.
 

A memoria volve atravesar a escrita de Suso de Toro. Se en Sete palabras indagaba na historia da súa propia familia e en Home sen nome esculcaba a memoria dos verdugos, na súa nova novela, Un señor elegante (Xerais), reconstrúe a traxectoria da familia Baltar, unha estirpe burguesa, republicana e galeguista. A lectura deste libro, como a dos seus artigos, permite comprender mellor o presente a través da súa conexión co pasado. Ao apuntar, unha vez máis, ás continuidades do proxecto franquista nun Estado que reprime militarmente a disidencia política. 

O último filme de Alfonso Zarauza (Compostela, 1973) estréase na Galiza, logo da premiere no Festival de Sevilla esta semana, na clausura do Cineuropa en Santiago, o próximo domingo. O director recibe ademais o Premio de Honra nun festival no que se educou cinematograficamente. Coa consciencia de que as súas mellores obras están aínda "por chegar", presenta a potencia espida dunha película sen grandes atavíos, que consegue captar a autenticidade do íntimo. Ons é un chanzo máis nesa procura, cunha linguaxe que sabe da duración e venera o fóra de campo, da verdade. Ou algo que lle arremede, como só o mellor cinema pode. 

Dizem dele que é um dos melhores compositores da música portuguesa atual. Ana Moura, António Zambujo ou Carminho, entre outros grandes artistas, gravaram canções escritas por ele. Mas conseguiu também um grande sucesso no seu país pela sua trajetória como cantor e instrumentista. Prepara agora o seu quarto disco em solitário. Chama-se Miguel Araújo e é um de tantos músicos da lusofonia que, para os galegos, ficará sempre ligado ao festival Cantos na Maré, que este ano mudou o seu nome por Maré e trasladou-se a Compostela. 

Melania Cruz recibe nesta edición do Festival Internacional de Curtamentraxes de Bueu, que arrincou onte, o Premio Cinema Galego. O recoñecemento a unha traxectoria na que a lucense que conta dous Mestre Mateo (Dhogs e Trote) e un María Casares (Xardín Suspenso) agocha unha persoa inconformista e crítica, namorada da súa profesión, que se dedicou á docencia e coloca a educación como chave para mudar realidades e avanzar en loitas tan abertas, constantes e complexas como a dos feminismos, na que unha das batallas máis difíciles é xustamente combater o aprendido.

"O poema non pode suplanta-lo verbo do rito", declara solemne Quico Valeiras (O Carballiño, 1990) nun verso do seu último libro, O Elo. É esta unha obra senlleira que asina en conxunto con Emma Pedreira, autora das colaxes que dialogan, en nivel de equidade, coas palabras deste ensaio lírico que se artella no gonzo dos rituais de ligazón, para expandir olladas e reflexións sobre conceptos tan complexos e conflitivos como "o sagrado". Este poemario chegaba ao pouco de coñecermos que a libraría Chan da Pólvora, xestionada polo autor, non reabriría após o confinamento.

Defender a Galiza, a cultura, o idioma e o pobo, pelexar en prol das persoas máis excluídas: labregas espoliadas por Fenosa, traballadores despedidos por Alcoa, vítimas da ditadura franquista... Eis a paixón e a vida do avogado Nemésio Barxa, que bota a ollada atrás para ver aquel neno nado en Caldesiños (Viana do Bolo), fillo de mestres da República; e para lembrar o Ourense onde logo medraría en contacto co antigo galeguismo e co novo nacionalismo. Con toda a súa bagaxe, Barxa conversa sobre a Galiza que vén, os novos retos e a situación da Xustiza.

Paula Carballeira (Maniños, 1972) vén de recibir o Premio Gala de Libro por A tartaruga Amodovou (Oqueleo), a historia dunha tartaruga que quere percorrer o mundo enteiro para gardar a memoria das paisaxes, dos sons e das palabras: podería ser unha boa definición desta pioneira da narración oral e do teatro infantil. Ademais, nestes últimos meses publicouse Somos os monstros (Xerais) –que gañou o Premio Manuel María de Literatura Dramática–, a compañía Galeatro estreou a súa obra Carabela, e foi a escollida para dar o pregón de inauguración da última Mostra de Teatro de Cangas.

Marta Pazos (Pontevedra, 1976), directora de escena, recibirá o Premio de Honra Roberto Vidal Bolaño da Mostra Internacional de Teatro de Ribadavia após un ano no que estreou dúas óperas –unha delas, A amnesia de Clío, a primeira galega de gran formato do século XXI–, un espectáculo nos límites do teatro –Hemos venido a darlo todo–, realizou a escenografía para a última produción do Centro Dramático Galego –Neorretranca e posmorriña– e comezou a ensaiar outra obra para o Centro Dramático Nacional. Pazos e a súa compañía, Voadora, están en plena efervescencia de proxectos e éxitos, transformadas nun dos valores máis seguros da escena galega.

Malia que leva moi mal a solemnidade, xa se pode dicir que Quico Cadaval é un dos piares do teatro galego. Director de escena, actor, impulsor do movemento de narradores orais que agromou a finais do século pasado… Cadaval xa estaba nas históricas mostras de Abrente en Ribadavia, sorprendeu coa frescura da compañía O moucho Clerc, renovou o Centro Dramático Galego con obras como O ano do cometa, Noite de reis ou A ópera dos tres reás, acompañou Mofa e Befa e integrou Shakespeare ou Martin McDonagh á cultura galega, entre outras moitas cousas. A Mostra de Teatro de Cangas vén de outorgarlle o Premio Xiria ao labor teatral, que recollerá en xullo.