A ciencia e o debate público

O papel da ciencia no debate público e na toma de decisións políticas mudou considerablemente nas últimas décadas, avanzando no camiño de construír procesos deliberativos informados ante problemas complexos, mais parece que non o suficiente, por parte dos poderes públicos. O recente caso das reaccións sobre o informe do Consello da Cultura ao respecto do proxecto de Palas de Rei pode servir para reflexionar un pouco sobre o que lle pedimos ao coñecemento experto e os seus límites. E sobre todo sobre como reaccionamos a informacións incómodas desde ese coñecemento. Cómpre facer un pouco de historia. O papel da ciencia no mundo contemporáneo non foi a de servir como catalizador do pensamento crítico. Pola contra, a investigación científica até a expansión do fordismo despois da Segunda Guerra Mundial tivo unha función bastante clara: alimentar o proxecto de progreso material asociado á innovación tecnolóxica. O carácter analítico-parcelario da ciencia decimonónica axudou a este escaso papel crítico, conducindo a unha especialización en campos inconexos que dificilmente podían dar suficiente conta dos impactos das actividades humanas que estaban xa a alterar profundamente os ecosistemas, como sabemos hoxe. Mais ao contrario, a parcelación da ciencia era funcional á innovación industrial e á súa aplicación sen tomar en consideración efectos non desexados. Coñecemento práctico O papel da ciencia comezou a mudar na década dos sesenta a partir da constatación por parte dos científicos dos crecentes impactos negativos da actividade industrial. É sobre todo nos anos setenta cando proliferan os estudos individuais e colectivos desde diversos ámbitos científicos que cuestionan a sustentabilidade no medio-longo prazo do modelo industrial. O traballo de Donella Meadows, Os límites do crecemento de 1972, é a análise máis influínte desta década, de onde xorde a idea, natural hoxe para nós pero revolucionaria na época, de que nada pode crecer indefinidamente nun medio finito. O papel dos expertos non é decidir se un proxecto debe ou non levarse a cabo, senón achegar información para o debate público A partires desa década non só van empezar a desenvolverse propostas de transdisciplinariedade destinadas a superar o carácter parcelario da ciencia ou a pór en valor outras formas de coñecemento como o coñecemento práctico local en sociedades campesiñas ou en pobos indíxenas a través de disciplinas híbridas como a etnoecoloxía ou a agroecoloxía. Tamén o papel público de moitos científicos vai mudar substancialmente, participando activamente na discusión pública sobre proxectos controvertidos, emitindo informes técnicos, solicitados ou non. O informe do Consello da Cultura responde a esta tradición, pero faino de maneira moito máis interesante do que pode parecer, ou polo menos dunha forma que non está sendo apreciada polo ruído desatado tras a súa publicación. As reaccións daqueles favorables o proxecto, dadas as máis que notables dúbidas sobre o mesmo sinaladas na maioría dos textos do informe, foron virulentas, mesmo descualificando o propio Consello e a súa lexitimidade para tratar sobre o asunto. Unha das reaccións é especialmente reveladora, as declaracións da conselleira de Medio Ambiente, encomiando o rigor científico de todos os estudos favorables e minorando o resto como meras opinións. Rigor científico Máis alá do rubor que provoca o argumento, as declaracións son interesantes porque revelan unha forma de entender o papel da ciencia por parte dos poderes públicos moi estendida que non entendeu nada do que pasou desde os anos setenta. Entende o xogo de informes contrapostos como se dun derbi Celta-Deportivo se tratase, no que o único importante é gañar o discurso sobre que informe ten razón no relativo aos impactos. Como se a discusión sobre se os impactos serán negativos ou positivos puidese liquidarse con esa simpleza. O rechamante é que o máis valioso do informe é que rexeita ese código. Pola contra sitúa con claridade os límites do que os científicos poden aportar, recorda unha idea moi importante, que diferentes aproximacións con distintas metodoloxías poden chegar a conclusións diferentes sen por iso ser menos rigorosas e que o papel dos expertos non é decidir se un proxecto debe ou non levarse a cabo, senón aportar información para o debate público que sinale tanto o que sabemos como o que non podemos saber cientificamente e que a deliberación pública e a participación cidadá son cruciais neste tipo de proxectos. O informe é completo, elaborado con rigor e contundente nas conclusións. Pero iso non é o máis importante na miña opinión, senón que serve para mudar os termos da discusión, se somos capaces de facelo.