Cultura e acerto nas estratexias

Lembro unha lectura de Agustín Markaide sobre cultura empresarial. Alí dicía que a bondade dunha cultura mídese polo acerto nas estratexias que xera. É unha proposición sinxela, que vén do eido da cultura de empresa, a que se desenvolveu notablemente desde 1980, precisamente cando se facía necesario examinar tódolos aspectos da organización da empresa para tratar de acadar metas de interese. A cuestión está na orientación eminentemente práctica do estudo da cultura desde o dominio da organización. A idea de medir a cultura polo criterio do acerto nas estratexias pareceume sinxela, pero xenial. Eu atopei aí un punto fixo fundamental despois de tanto tempo dándolle voltas a que hai algo na cultura galega que causa malestar, derrea arelas e consecución de obxectivos... para de repente xulgar a cultura polo acerto nas estratexias. Entusiasmado, comuniqueillo ós meus, pero atopei escasa receptividade, mesmo decepción. Pretendía precisamente propoñer facer unha revisión da cultura galega para facer observar pautas e contidos que nos conducen ao desacerto máis ou menos sistemático nas estratexias. Se abordamos esta tarefa con acerto, poderíamos seguramente dar grandes pasos adiante tanto nas relacións interpersoais satisfactorias, no clima social, na capacidade e satisfacción da actividade asociativa e colectiva, canto nos camiños cara a metas que nos propoñemos. Pero... ninguén atopou erótica na tarefa. A cuestión está na orientación eminentemente práctica do estudo da cultura desde o dominio da organización A opinión unánime da contorna conduciume a abandonar a aspiración. Hoxe querería propoñer de novo, a ver se atopo cómplices, abordar a tarefa de revisar a cultura galega tendo por norte o acerto nas estratexias. Chamarlle á endeita enxeñería cultural? Pois é. No intre, lin con paixón un libro de Zizek, Mis chistes, mi filosofía, quen fai unha cala en algo coma “psicanálise da cultura”, tomando como fonte de inspiración chistes e apotegmas de ampla circulación social. O autor desvelaba relacións, concepcións profundas e detíñase no xuízo relativo ao acerto e desacerto nas estratexias que eses apotegmas enxalzaban, encubrían ou propoñían. Era o primeiro texto que identifiquei como un intento de reflexionar a cultura, fóra do eido da organización da empresa, desde a óptica do acerto nas estratexias. Seguramente chama a atención o monte de estratexias contidas na cultura galega que nos resultan disfuncionais e daniñas e que nos frustran no eido interpersoal, tronzan de modo recorrente a vida asociativa e a acción colectiva. Vou tentar unha cala. “O horror ao trato directo” Primeiro, o horror ao trato directo. Gran parte do esforzo nas relacións interpersoais consiste en ocultarse, evitar que nos pillen a agulla de marear: se nola chegan a descubrir, como que quedamos fráxiles e indefensos. O tabú das preguntas directas na cultura galega contrasta, por exemplo, cos nosos veciños casteláns, de trato directo, do pan pan e viño viño e do si ou non. A metáfora é a do galego na escaleira disimulando e causando perplexidade. As formas indirectas da conversa galega, o descortés do trato directo e a busca de evocacións tratando de acertar pistas coas que se permite esculcar o outro, poden resultar por certo divertidísimas e estimulantes. Á parte de seren divertidas –especialmente para algúns–, deberíamos preguntarnos onde teñen a súa orixe e cal é a súa funcionalidade. Fago a hipótese de que se forxou nunha cultura de superpoboación (Galicia foi até recentemente unha nación rural superpoboada) de base económica agrícola con notable estancamento técnico. Iso implica que se un medra terá que ser constrinxindo a outro: de aí a defensa e a oposición ao medrío do veciño. Preservar a intimidade e sortear o compromiso formal tamén teñen a avantaxe de ladear a presión de grupo e defenderse da conformidade. Estas son, desde logo, vantaxes innegables en certas circunstancias. Manifestamente, a nosa cultura profunda conseguiu con estas estratexias sortear a tripla agresión secular: a agresión da teoloxía católica contra a vivencia profunda da relixión galega, a agresión da lingua e civilización española contra a nosa lingua e cultura, e a agresión do racionalismo ilustrado contra o noso ser real-concreto. Teñen tamén un lado que fai moito dano: as relacións interpersoais confusas, que na cultura actual fannos desgraciados e desamparados. Fannos pouco capaces de compromisos claros e de metas colectivas... Posiblemente danan tamén a amplitude e profundidade do pensamento estratéxico. Unha cultura pódenos instar espontaneamente a xogos gañar-gañar nos que todos gañamos, ou frustrar sistematicamente estas opcións estratéxicas e conducirnos a xogos gañar-perder que normalmente acaban tornándose perder-perder. Desde esta óptica, a endeita sería mergullarnos na nosa cultura para ver que hai de bo e que hai de perigoso en moitos dos seus contidos. Penso que así poderemos ir buscando unha boa cultura, unha cultura que nos flúa por estratexias acertadas, que tanta falta nos fan se queremos azos para un futuro.