represión

O novo número do suplemento Coñecer, que atoparás este sábado 23 de xaneiro nos quiosques xunto con Nós Diario, rescata a figura de José Darriba Puente, nunha achega de Alicia Garrido sobre a represión franquista en San Clodio de Ribas de Sil. Carlos Méixome recupera Sebastián Pena, mestre republicano vítima da desmemoria, mentres que Héitor Picallo propón una viaxe ao escudo galego nos gravadores italianos do Renacemento. Estes e outros artigo, este sábado, co suplemento Coñecer.

Unha achega sobre a represión franquista en San Clodio de Ribas de Sil

As centrais sindicais denuncian un incremento da persecución ademais dunha resistencia por parte das empresas a estabelecer negociacións pacíficas. Algúns dos exemplos témolos no caso de Kike Rocha, voceiro das auxiliares de Alcoa, ou a denuncia de Alu Ibérica ao comité de empresa.

O semanario, que poderás atopar mañá nos quiosques xunto co Nós Diario, recolle tamén unha entrevista co prestixioso chef Javier Olleros, que vén de ser o primeiro galego en acadar a segunda estrela Michelín. Tamén amosa as chaves do proxecto "Ponte nas ondas", que chega aos 25 anos.

Em 2015 publiquei na editora Através uma obra, seique, que pretendia deitar luz sobre a figura de Manuel García Sampayo, irmão da minha avó paterna e conhecido repressor na comarca do Salnês. Senti a obriga de contribuir a rachar com o silêncio sobre o tema. Em 2019 publicamos uma segunda edição ampliada: graças à colaboração das leitoras e dalgumas das vozes que pesquisam na memória do 36 demos com dados que arredondavam a figura do tio Manuel. Arredondavam e confirmavam o seu papel de vitimário. 

O coleccionábel Os nomes do terror chega ao seu final tras ocupar durante os dous últimos meses as páxinas centrais de Nós Diario. A investigación da escritora Susana Sánches Aríns sobre Manuel García Sampayo, o falanxista protagonista de Seique, o seu celebrado romance sobre os vitimarios, serve de feche a esta serie. Aproveitando a publicación desta última entrega da colección, recollemos a valoración e as análises dos coordinadores do traballo, Dionísio Pereira, Eliseo Fernández, Xoán Carlos Garrido e Xosé Ramón Ermida

As miñotas foron as últimas terras galegas en ser sometidas. En Tui entraron o 26 de xullo. No mediodía do 28 na Guarda. A resistencia foi produto da fortaleza da Fronte Popular e, na miña opinión, da capacidade e fraternidade dos dirixentes. No labor de tecer complicidades cómpre resaltar o núcleo inicial galeguista (A. Ríos, D. Calzado e Paquiño de Figueiró) que souberon dialogar cos agraristas tomiñeses, cos obreiristas guardeses, adscritos á CNT, e coa mocidade cultivada de Tui. Ao enfiado desde o novelo á urdidoira axudaron o cenetista Gumersindo, republicanos como Diz Jurado e Álvarez Limeses, socialistas como H. Losada, e salientaron dous semanarios: o tudense La Tribuna, dirixido por Guillermo Vicente, e o guardés El Nuevo Heraldo de J. Noia.  

O territorio fronteirizo de Monterrei e As Frieiras foi o derradeiro na Galiza en ser controlado polas forzas que urdiron o golpe militar de 1936. A partir do 29 de xullo, e logo de sufocar a resistencia armada que se pretendeu organizar por parte dos sindicatos aos que pertencían a maioría dos traballadores da vía do ferrocarril en construción entre Zamora e Ourense (coñecidos como “carrilanos”), xunto con carabineiros da contorna e algunhas autoridades locais republicanas, a Columna de soldados, gardas civís, gardas de asalto e carabineiros enviada desde Ourense e mandada polo capitán da Garda Civil Juan Ros Hernández, tomou a zona deixando un rastro mortal. Comezaba así contra aqueles resistentes e contra os munícipes republicanos, renovados por presión popular tras os comicios de febreiro daquel ano, unha persecución infernal aínda hoxe oculta para boa parte da cidadanía.

A historia e a memoria transitan, ás veces, por camiños diverxentes. Mentres as fontes orais adoitan sinalar os milicianos falanxistas e os paramilitares procedentes doutras organizacións da dereita como actores chave da represión, a documentación escrita pon o foco nos militares como principais responsábeis do operativo que segue o golpe de Estado de xullo de 1936. Achegámonos nesta primeira entrega sobre os vitimarios do Courel, Quiroga e Val de Lemos ao papel desenvolto polos militares na articulación do aparello represivo. 

O plan represivo en Bueu buscaba o exterminio de todos os dirixentes locais da Frente Popular (galeguistas, socialistas, comunistas), dirixentes sindicais (UXT, CNT), sindicalismo mariñeiro (El Adelanto Marinero) e organizacións sociais como El Progreso de Beluso. Foron asasinados cinco membros do Goberno municipal: o alcalde Johán Carballeira (PG), o tenente de alcalde Francisco Piñeiro (PSOE) e mais tres concelleiros: Francisco García Villanueva (JSU), Francisco Escáneo Franco (PG)e José de la Torre López (PC). Tamén perderon a vida, entre paseados, fusilados e encarcerados no penal de San Cristóbal (uns na fuga do 38 e outros polas malas condicións de vida no cárcere), máis de vinte veciños da vila.

O “Romance do Comandante Moreno”, coñecido no concello da Fonsagrada e nos pobos da raia asturiana, é un dos mellores expoñentes das construcións míticas vindicativas sobre as que enfocamos na nosa achega anterior. Aprender, cantaruxar e transmitir a letra deste romance foi o modo no que a veciñanza repudiou e condenou a matanza por parte dos falanxistas da Fonsagrada dos membros do Batallón ‘Galicia’ cando estes volvían da fronte de Asturias e pararon descansar na aldea limítrofe do Acevo en outubro de 1937. 

Non dedicarei as seguintes liñas a tratar sobre a identificación dos vitimarios, senón que, a diferenza das miñas compañeiras e compañeiros de monográfico, vou centrarme nas fórmulas de castigo simbólico que contra eles se elaboraron. Quedo, polo tanto, no terreo da construción de relatos que tiñan como misión axuizar e condenar os perpetradores. Son fórmulas que as comunidades activaron para limitar os efectos psicolóxicos da violencia construíndo un espazo colectivo de dor que permitía axudar a seguir vivindo despois de ter pasado por unha experiencia traumática.

Se estudamos o tempo en que a guerrilla andou pola comarca de Ponteceso, é obrigado analizar a detención de Ezequiel Caamaño Toja. Se saltamos na liña do tempo até o verán de 1936, hai un único concelleiro da II República encausado, Ezequiel Caamaño. Se o que queremos é intentar achegarnos ao odio político previo a xullo de 1936 no pleno do cabido, volvémonos topar con Ezequiel como alcalde e tamén como secretario do concello.

Poucos son os que se atreven a falar da represión durante e despois da guerra, algunhas pantasmas aínda sobrevoan a comarca dos Ancares. No ano 2014, veciñanza da parroquia de Rao, en Navia de Suarna, quixo impedir os traballos de exhumación no cemiterio de Salvador Voces Canóniga un guerrilleiro do Bierzo morto pola Garda Civil en outubro de 1948. En 2016 tamén houbo quen se opuxo á recuperación do corpo de José García Espinosa, ‘O Pelegrín’, paseado entre As Cruces e A Alence, nas Nogais, en setembro de 1936.

A represión das mulleres durante o franquismo non rematou cos asasinatos, executados, unhas veces, tras un proceso militar e, outras, á marxe de toda norma. Tampouco, coas longas condenas a penas de prisión ou privación de liberdade. Moito menos, coas incautacións ou extorsións económicas, que remataron por condenalas á miseria. Houbo, tamén, unha represión sexuada, cuxa memoria se resiste a saír á superficie.

A Garda Civil é un corpo creado en 1844 con funcións de seguridade e orde pública, mais tiña tamén unha compoñente política: a súa creación estivo inicialmente na base do esforzo centralizador do Estado liberal, e posteriormente serviu tamén para o control de movementos populares agrarios ou obreiros. Despois do golpe a Garda Civil exerceu tamén un papel chave na política represiva, con enorme responsabilidade no control das milicias, a persecución da disidencia e a execución da represión extralegal. 

Nun concello de pequena extensión como o de Betanzos, con apenas 24 quilómetros cadrados, e cunha poboación próxima aos 10.000 habitantes en 1936, a maioría aveciñados na cidade, a represión franquista-falanxista deixou un balance fúnebre de 36 vítimas.