As datas liminais e os seus significados

Vimos de ter unhas eleccións europeas cuxos resultados amosan que vivimos tempos confusos. Semella que estamos na soleira dun novo tempo histórico e cultural, o final dun ciclo e comezo dun novo ou, cando menos, un tempo de cambio, incerteza e axitación. En todo caso, estamos a nivel estatal, europeo e mundial nun momento que podemos cualificar como liminal. Na nosa cultura galega, no noso ciclo anual ritual festivo, temos diferentes datas que teñen, precisamente, ese carácter de tempo liminal, de data fronteira que marca o final de algo e o comezo de outra cousa. Precisamente, neste mes achegámonos a unha das datas liminais máis significativas do noso calendario: a noite de San Xoán, pero non é a única. De Defuntos a San Xoán Ao longo do ano temos períodos ou días concretos que cumpren estas características. Así, a festa de Defuntos marca o comezo do período escuro e "invernal" do ano. O tempo da morte da luz, do frío, da inactividade agraria, da reclusión no fogar, da diminución da vida social e o momento da visita e acompañamento das ánimas, daqueles que xa non están no aquén pero que por un tempo ao ano poden visitarnos. Despois vén o ciclo do Nadal que marca, co seu solsticio de inverno, a chegada da estación invernal e tamén o final do ano e o comezo do novo. Séguelle o Entroido, a derradeira mascarada do inverno, o final do ciclo escuro, a festa ritual que esconxura as tebras, o frío e todo o que mantén morta a terra e a natureza, a celebración que devolve os mortos ao Alén e celebra o renacer da vida natural e social. É a porta da primavera. Por último chega o solsticio de verán, a chegada do tempo estival, o día máis longo e a noite máis curta e con el o comezo do lento devalar do Sol na súa viaxe anual cara a súa morte ritual no inverno. Como vemos, todas estas datas marcan un fin e un comezo, unha morte simbólica e unha renovación, de aí que as denominemos datas liminais, pois marcan límites simbólicos na vida cultural dos pobos. Neste caso, do noso pobo. Para esconxurar o mal temos o lume dos magostos, o Tizón de Nadal, as fogueiras de Aninovo, os lumes novos ou as cacharelas de San Xoán Pois ben, sempre que se dá unha data liminal dáse, de forma parella, todo un paquete ritual que ten como misión reforzar, no plano simbólico e escénico, ese carácter fronteirizo dos tempos que acontecen. Estes ritos inclúen as prácticas propiciatorias, esconxuradoras e curativas, os ritos oraculares co aquel de adiviñar como serán os tempos que están por vir e tamén a escenificación ou teatralización dos tempos do caos. Outro dos fenómenos propios destas datas límite é que acontecen cousas que noutro tempo non é posible que sucedan, son datas propicias para o extraordinario e iso plásmase na crenza na presenza de seres sobrenaturais e nos sucesos marabillosos. É por iso que os mesmos ritos que se fan nun lugar de Galiza a noite de Defuntos noutros fanse no Nadal, noutros durante o Entroido e, en ocasións, no San Xoán. Non é que a xente se confunda e non saiba cando se debe celebrar cada rito senón que, como todas esas datas teñen un mesmo significado simbólico no aspecto temporal, a estrutura ritual é similar. Deste xeito, a presenza dos seres e sucesos extraordinarios reflíctese en Defuntos na crenza de que as ánimas nos veñen visitar e que os espíritos do Alén andan libres polo noso mundo terreal. No Nadal as ánimas seguen con nós, de aí pórlle un prato na mesa na cea de Noiteboa, pero a eles únense as bruxas da noite de San Silvestre, os trasnos como os Trubincos que invaden a casa en Noite Boa ou a presenza de seres, tamén liminais, como o Pandigueiro ou o Apalpador. No Entroido estas entidades sobrehumanas adquiren corporeidade a través das máscaras e no San Xoán as fadas, as bruxas, os encantos e as mouras fan acto de presenza e amosan a súa extraordinaria realidade. Culto ao lume En canto aos ritos, no San Xoán intentamos adiviñar o futuro coa clara do ovo na auga e o que deparará o tempo co rito das areas de sal. Mais no Nadal, co comezo do ano, tamén facemos as Sortes e Resortes para saber cales serán as témporas vindeiras e entramos no novo ano vestindo prendas vermellas ou bebendo con ouro na copa para propiciar a sorte. Para esconxurar o mal temos o lume dos magostos, o Tizón de Nadal, as fogueiras de Aninovo, os lumes novos ou as cacharelas de San Xoán. Quen queira recuperar a fertilidade pode darse un baño no mar na noite do solsticio de verán ou varear os campos de cereal e froiteiras para favorecer que haxa froitos. En Noiteboa tamén vale. O mesmo se fai coas redes no caso de que non entre peixe. E se de teatralizar estes tempos de caos se trata podemos enmascararnos, atrancar camiños, levar cancelas e carros e cambiar as cousas de sitio escenificando na aldea o caos imperante nestas datas límite. Ese era o significado destes ritos de caos (celebrados en Defuntos, Nadal, Entroido e San Xoán, segundo as zonas) que, por descoñecemento e aculturación, acabaron derivando en vandalismo e esmorecendo. Velaí o significado das datas liminais, tempos de potencialidade e transformación onde todo é posible... para ben ou para mal.