Espantallos contra a desvitalización

Choveu esta primavera e as agras estaban alagadas, mais había que sementar. Para protexer as agras sementadas contra os paxaros que van na busca do gran, colócanse os espantallos, pois, como anotou don Antonio Fraguas nunhas notas sobre a súa terra de Cotobade, "os grans espertan axiña a cobiza dos paxaros". Os rituais para a defensa das colleitas son tan antigos como a agricultura. A agricultura industrial non ve útil o espantallo, aínda así, unha empresa de Vigo patentou o "espantallo do futuro", un artefacto voador que semella unha ave rapaz. Mais, seguimos vendo espantallos cravados nalgunha horta, nalgunha que outra pequena propiedade ou cultivos de autoconsumo. Cando eran os tempos da agricultura tradicional, o espantallo era un elemento feito con materiais detestables, tamén un xeito de reciclar, e esteticamente carente doutro valor que o de tornar os paxaros das leiras sementadas ou pór medo á rapazada. Hoxe os espantallos fanse cos materiais de agora. Unha muller contoulle ao filósofo Emilio Arauxo que fixera un espantallo "para que non veñan comer as verzas os paxaros", pero "cómpre roupa de cor e eu non a teño". Non a tiña porque andaba de loito. A rapazada tamén era a que tornaba os paxaros. "Teño medo/ do asubío das pantasmas e dos espantallos que me medran nas mans", di o poeta Antón Recamán. Nunha sociedade afastada do rural e da natureza, o espantallo pode ser un elemento a considerar esteticamente ou, cando menos, hai unha mirada estética sobre eles, especialmente desde o campo da fotografía. Aquí atopamos autores para os que fotografar espantallos non é unha curiosidade, senón un proxecto de traballo que pode ir máis aló da estética, de facer unha cartografía do espantallo. Un exemplo témolo en Manuel Sendón. Tamén no campo da literatura. Un exemplo clásico é o Espantallo amigo de Xosé Neira Vilas, mais poderiamos citar a Xosé Fernández Ferreiro ou a Rodríguez Elías. Como houbo un Manifesto dos espantallos para reivindicar máis presenza de mulleres no Día das Letras. Nun conto de Agrelo Hermo o espantallo está orgulloso da amizade cos paxaros. Nova presenza na paisaxe O espantallo perdeu parte da súa función orixinaria e está ocupando outros campos, tornando outro tipo de bichos, bichos que causan danos fóra das sementeiras labregas. Algúns deses danos poden ter unha incidencia social grave. O espantallo adquire así unha nova presenza na paisaxe. Presenza que se dá en varias xeografías, é un tema transnacional. Así, atopamos lugares onde se fan festivais, concursos, cursos para aprender a facer espantallos ou se usan con outros propósitos. Na lagoa de Melides, preto de Grândola, a de "Em cada rosto, igualdade", un grupo ecoloxista colocou espantallos como "espantadores", pero non das aves, senón dos que lles ían disparar para cazalas. Na literatura o brasileiro Manuel Bandeira fai unha denuncia do traballo infantil, onde os rapaces que levaban leña ás casas da cidade ao regresar andaban "como espantalhos desamparados". Os espantallos colócanse para reclamar que a paisaxe non é algo abstracto e neutral, senón cultural, algo no que se sostén a memoria local No noso país atopamos varios casos de espantallos reivindicativos. Na parroquia de San Lourenzo de Escuadra (A Lama) colocáronos sinalando a "Ruta da liberdade". En San Pedro de Vilanova (Vedra) teñen realizado unha concentración de espantallos polo Santiaguiño; en Ponteareas anunciábase a Festa do Espantallo. Outro caso deuse na parroquia de San Salvador de Lumeares, na Teixeira, onde teñen realizado, en agosto, o mes do espantallo, mes no que os que tiveron que saír fóra para buscar traballo regresan para pasar as vacacións na terra de orixe e danlle temporalmente algo máis de vitalidade social ao lugar. Participando nos novos rituais seguirán sendo membros plenos da comunidade, aínda que só pasen uns poucos días nela. Participar é un xeito de renovar simbolicamente esa pertenza, de reforzar a intensidade co territorio que sustenta unha parte da súa memoria colectiva. Non queren ser dun espazo baleiro e ahistórico, provocado pola desigualdade do ensanchamento mundial; en definitiva, queren que o seu lugar volva ser lugar, é dicir, lugar de identidade, relacional e histórico e, eles e elas, seren dun lugar. Os espantallos eran elementos necesarios na defensa das colleitas. As colleitas permitían a supervivencia das comunidades rurais. Estamos falando de cousas creadas por xentes para seguir adiante na vida, falamos pois de elementos culturais. Agora, o que está en perigo é a supervivencia das comunidades rurais e os espantallos acoden na defensa dese mundo. Hoxe, os espantallos tamén se colocan para reclamar que a paisaxe non é algo abstracto e neutral, senón cultural, algo no que se sostén a memoria local, un lugar onde están as reservas comúns das que se toman os recordos cos que se cociña a memoria coa que nos alimentamos no día a día, recordos sostidos e transmitidos pola familia, pola comunidade e pola cultura á que pertencemos. Enchamos a Ulloa de espantallos para tornar de Altri.