“Todo comeza coa aparición do espectro”, escribe Derrida falando da Revolución. Se cadra, o espectro nesta edición do Festival de Almada é a Revolución mesma, a lembranza dun suceso ao que agora hai que volver para dilucidar que lectura facermos da súa existencia, cincuenta anos despois de que un exército armado cos caraveis que proporcionaba o pobo acabase con medio século de ditadura. Como conmemorar desde o teatro, nunha época marcada polo individualismo e o ultraliberalismo máis deshumano, a conquista dunha palabra -liberdade- que hoxe se transformou na principal demanda da extrema dereita?
O primeiro é a memoria. O Teatro do Noroeste – Centro Dramático de Viana está presente no festival co monólogo Salgueiro Maia: Cartografía dun monólogo, que recupera a figura un tanto preterida de Fernando Salgueiro Maia, un dos capitáns que liderou as forzas revolucionarias o 25 de Abril de 1974 e que forzou, seguindo as ordes de Otelo Saraiva de Carvalho, a rendición de Marcello Caetano no Cuartel do Carmo.
Porén, a peza escrita, dirixida e interpretada por Ricardo Simões, director artístico do Teatro do Noroeste, non fala tanto desa memoria como da memoria da memoria. Hai dez anos, durante o corenta aniversario da Revolución, Simões dirixiu un outro monólogo sobre a mesma figura, 24A74 – Salgueiro Maia, que percorreu o país durante catro anos, nunha extensa xira na que o creador tivo a oportunidade de interaccionar cun público que tiña unha lembranza persoal daquel 25 de Abril. E aquel diálogo cos protagonistas da Revolución deu lugar a novas descubertas, a un relato que non era exactamente o oficial, que permanecía calado nas memorias individuais do pobo protagonista da Revolución e que abrollou nos teatros.
“Unha función teatral é sempre unha asemblea popular”, afirma Simões en conversa con Nós Diario. “E o meu interese polo que sucedera naquel tempo foi sobrepasado polas historias que contaban as persoas que asistían ao teatro e que atopaban alí o escenario onde poder reivindicar as súas memorias. Persoas que estiveran na guerra colonial, que viviran na ditadura ou que xa naceran en democracia quixeron participar naquela obra que acababan de ver manifestando opinións ou formulando preguntas. Se cadra, ese impulso espontáneo é semellante ao que levou á xente a saír á rúa cando se decatou que estaba a chegar a Revolución. E eu sentíame moi frustrado polo simplismo e a superficialidade con que se trataba o 25 de Abril nas aulas, nos medios e, en xeral, na historia oficial”.
Salgueiro Maia: Cartografía dun monólogo xorde daqueles debates e daquela insatisfacción, unha tentativa de que o palco se transforme nun espazo no que “o público constrúa o que non está aí, que elabore a súa propia peza”, insiste Simões: creando unha polifonía de voces verdadeiramente democrática.
Presente da revolución e revolucións do presente
Pasado e presente confróntanse en todo aniversario: xulgamos o que sucedeu desde as preocupacións que nos inquietan. E ao botar a vista atrás, atopamos que os protagonistas da Revolución de Abril reivindicaban vivenda, educación, sanidade, traballo. Elementos que seguen a ser causa de desasosego nos nosos días. A Bienal de Coimbra falou hai uns meses de “revolución inacabada” e o Festival de Almada suxírenos que talvez a revolución non se acaba nunca, que sempre hai que dar un paso máis no eterno labor da emancipación e a solidariedade: se mitificamos o 25 de Abril, esclerotizamos o seu contido.
Além da dor é o espectáculo que a Companhia de Teatro de Almada pon en pé nesta edición do festival: unha peza de Alexander Zeldin -un autor cunha traxectoria fulgurante na escena europea da última década- que pon o foco sobre a ponte -sempre incómoda de contemplar- que une a precariedade no traballo e a penuria na dignidade humana. Catro traballadores a tempo parcial, no sector da limpeza, cunhas condicións laborais que ignoran todos os consensos creados na segunda metade do século XX, son os protagonistas dunha peza devastadora que mostra como unha traballadora que padece artrite reumatoide paralizante debe loitar por seguir o ritmo das súas compañeiras se quere manter o seu mísero salario; que mostra como a outra lle é negado un día de descanso para ver o seu fillo; que mostra que se a empresa lles pide aos traballadores ampliar a xornada durante toda a noite, deben aceptar porque o contrario sería perder o mínimo sustento co que contan.
Dirixida por Rodrigo Francisco, Além da Dor evoca unha calada beleza que xorde da renuncia ao melodrama para poñerse do lado da auténtica traxedia: a obra conta coa astucia suficiente para explicar o drama sen discursos grandilocuentes. Abonda cos incómodos silencios produto da incapacidade para relacionarse, coa obsesión evasionista pola literatura de peto do traballador de máis idade, co uso pasivo-agresivo da música dunha das máis novas. Pequenos xestos que puntúan unhas vidas cuxa única esperanza é chegar ao final da xornada laboral, chegar a fin de mes, chegar, quizais, ao fin da vida.
“É unha obra sobre o intelixente que é o capitalismo á hora de explotar as persoas. O problema que aparece aí é o das empresas que subcontratan e poden manter en condicións humillantes aos seus traballadores derivando a responsabilidade a unha empresa que funciona como intermediaria. Hai un realismo social actualizado que mantén moitos paralelos co cinema de Ken Loach”, explica Rodrigo Francisco, director de Além da dor e do festival.
“Non fixemos a revolución para isto”, poderían pensar algunhas das persoas que saíron ás rúas coas mans cheas de cravos e o corazón cheo de esperanza. “Sen dúbida, Portugal é un país moito mellor agora que antes da Revolución, iso é algo que non pode dubidar ninguén. Mais hai determinados aspectos da sociedade, como a liberdade de expresión, por exemplo, nos que se retrocedeu moito a respecto do período revolucionario inmediatamente posterior ao 25 de Abril”, afirma o director.
Cando se fala do teatro como ferramenta de cambio, o director apela á necesidade de que o público, o pobo, se sinta concernido polo que sucede no escenario. “Cando estreamos esta obra, organizamos tamén unha serie de coloquios e encontros nos que participaron moitas persoas de diferentes sectores da sociedade: xornalistas, sindicalistas, avogados e, sobre todo, moitas persoas que se dedican a este traballo. Cando estas persoas viron a obra -e moitas delas ían ao teatro por primeira vez na súa vida- a emoción era enorme porque sentían que era dos seus problemas do que estabamos a falar. Esa é a misión do teatro”.
Que esas historias se mostren nun escenario xa é un síntoma do malestar; que unha parte da sociedade pense sobre elas nunha sala de teatro xa é un sinal de que algo pode empezar a andar. Igual que anda a que talvez sexa a revolución máis significativa deste comezo de século, a do feminismo, cuxo rastro tamén se pode seguir nos escenarios de Almada. Black Lights, da coreógrafa e directora Mathilde Monnier -unha das figuras centrais da danza contemporánea dos nosos días- mestura texto e danza en protesta contra a obxectualización, a degradación e a violencia que sofren as mulleres polo mero feito de selo. Pequenos relatos baseados en feitos reais percorren toda a gama de agresións: desde o seguimento pola rúa até o cumprido non solicitado, sen esquecer os golpes, as queimaduras, os asasinatos.
Monnier consegue que os corpos das bailarinas expresen a mesma dor, a mesma sensación de ruptura e distorsión que as palabras testemuñan. Corpos caídos, empurrados, rotos, que se mostran damnificados por unha violencia estrutural que non cesa. E porén, son corpos que non abdican do combate, que non caen no vitimismo: as mulleres de Black Lights son fortes e rebeldes, e están furiosas. Son as protagonistas dunha revolución que substitúe o silencio polo berro de protesta, a aquiescencia pola contestación, a inacción pola organización e a loita.
O espectáculo mestura actrices e bailarinas sobre o palco sen que poidamos distinguir entre unhas e outras, porque a solidariedade -ou a sororidade- é o sentimento que preside a escena. Os seus corpos, as súas voces, están afinados na mesma tonalidade: unha que dignifica os corpos estigmatizados pola violencia e que se transforma, ao final da peza, nun movemento convulso que transcende calquera limitación.
As dúas caras da moeda
O Festival de Almada exhibe, a escasos metros de distancia, dúas exposicións documentais: 25 de Abril: os días, as pessoas e os símbolos mostra xornais, fotografías, panfletos... e recupera biografías, perfís e eventos do período revolucionario. Liberdade! Liberdade! A Revolução no teatro, comisariada por Nuno Costa Moura pola súa parte, mostra as tentativas do teatro portugués de aproximarse a un teatro europeo que, na época gris da ditadura, semellaba quedar moi lonxe. Mais desde os palcos púñanse a proba os límites da censura, experimentábanse novas formas de interacción social, apelábase á conciencia cívica da cidadanía.
“Deberiamos reflexionar máis sobre esa parte da historia do teatro e da historia en xeral”, apunta Rodrigo Francisco. “O teatro democrático construírono os grupos independentes que xa comezaran a traballar antes da revolución e que, cando comezou o período revolucionario, foron voluntarios a levar o teatro por todo o país, onde nunca antes o houbera, nunhas condicións de precariedade absoluta. Eles foron pioneiros: o Grupo de Teatro de Campolide [o xermolo do que logo sería a Companhia de Teatro de Almada], a Seiva Trupe, Joaquim Benite, Luís Miguel Cintra... inscribíronse nun movemento colectivo cuns principios que se opoñen radicalmente ao culto ao eu da sociedade contemporánea”.
Teatro e Revolución eran dúas caras dun mesmo fenómeno. Igual que na Grecia antiga, a democracia e o teatro naceron exactamente ao mesmo tempo. E no presente, ese binomio segue a ser tan necesario como sempre. Cando lle preguntamos a Ricardo Simões polos estímulos para continuar xirando coa obra sobre Salgueiro Maia explica que levou a obra a moitos institutos e que nalgúns deles tivo que ouvir “como unha provocación, vivas a ese partido que ten como nome unha palabra do dicionario” [Simões sempre se refire así, sen mencionalo directamente, ao partido da ultradereita portuguesa]. Para min ese é un estímulo suficiente para continuar explicando o que sucedeu o 25 de Abril de 1974, para seguir confrontando o público portugués coa súa propia historia, para que evite o erro de repetir os capítulos máis tráxicos e afonde na humanidade do que se conseguiu naquela data”.
