Poética terapéutica

No prefacio do conxunto de ensaios que, baixo o título de Palco da loucura, publicou o psiquiatra e escritor Adrián Gramary cítase unha solemne sentenza de Borges: “Que otros se jacten de las páginas que han escrito, a mi me enorgullecen las que he leído”. De aquí deriva a aplicación en relación coa vontade de encarar, a través da literatura, a adversidade da doenza. Así, e referíndonos de novo ao nomeado doutor galego –na lectura que este fai do volume El dolor de los duelos, de Francesc Sáinz–, fai fincapé en conceptos como a dependencia emocional interpersoal ou –dende unha lóxica contraposta co liberalismo– a transcendencia de levar a cabo ‘actos inútiles’ –nos que se incluiría a importancia dos afectos ou o propio feito póetico–. De nos fixar no título co que se nomea este artigo observarase que o primeiro termo –‘poética’– alude á ciencia que se ocupa da poesía e da literatura en xeral, mentres que o segundo –‘terapéutica’– ao conxunto de coñecementos e aplicacións destinados ao tratamento de doenzas. O cal nos sitúa na órbita desenvolvida por Gustave Flaubert, quen defendía que a escrita tiña que experimentar a mesma proximidade coas persoas que a posta en práctica polos médicos. Era o que el chamaba a ollada clínica: a mirada daquilo que realmente importa e que constituía o único medio para conseguir os grandes efectos da emoción. Conexión coa medicina Numerosos creadores chegaron a manter estreitos vínculos co eido da medicina. Do que son mostra nomes como Chekhov, Thomas Mann, Conan Doyle, James Joyce ou Bertolt Brecht. Sen nos esquecer, nas nosas letras, de figuras coma Eduardo Pondal, Daniel Castelao ou Álvaro Cunqueiro. Se ben, no substantivo, a importancia sempre radicou no subliñado por Franz Kafka a respecto de que no que en verdade cómpre reparar é na obra literaria, naquela que é quen de abalar os piares da propia condición humana. En máis dun caso, sobre todo nos últimos tempos, lévanse implementado experiencias que botan man da literatura para tratar de lle servir de axuda á práctica da medicina. E que interrelacionan senllas disciplinas, orientadas, en boa medida, a lles facer fronte ao carácter efémero da experiencia vital. E así, na arela de afondar na unidade entre o persoal e o universal emerxe a visión particular que da existencia ofrece o poema. Con fin terapéutico, como apunta o verso de Sophia de Melo: “Nesta página só há angustia a destruir”. A poesía que resiste Porque, como escribiu Luísa Villalta, “cando todo falla, o que máis e mellor resiste é a poesía”, no poemario Faíscas, no medio da desolación implacábel provocada pola enfermidade, tentou dárselle alento ás máis miúdas enerxías positivas co fin de convocar a esperanza. E así, nel procurouse, a mantenta, a contención para espellar a crueza –física, psíquica, cotiá, doméstica...– provocada pola doenza, por calquera –terríbel– doenza. En sabendo que, no periplo creativo, se deron dous estadios sucesivos: un de progresiva asunción desta e un ulterior, coa axuda da forza da vontade, de procura da súa superación. Isto sen obviar que no seo da desta obra conviviron dous procesos creativos –texto e ilustracións–, afastados no tempo pero unidos nun mesmo latexo. De xeito que se foi a voz poética quen lle puxese o acento ás derivas da adversidade, sería, ao cabo, quen máis as sufrise e padecese quen se chegase a implicar no proceso creativo e –co tempo e entre vagares de hospitalización sucesivos– puxese en práctica un exercicio de plástica creativa en diálogo –sandador– co contido dos poemas. De sorte que a experiencia do periplo –compartido– acabaría sendo a dunha catarse na que o valor principal resultou ser o de afrontar a complexidade da viaxe –con folgos de consciencia, confianza, complicidade, acougo, resistencia…–. De modo que, ao final, o frescor que puidese fluír polas entreliñas dos versos, reflectidos no fondo de espello das imaxes, se chegou a converter no osíxeno imprescindíbel para a respiración dos corpos enfermos. Sempre sendo conscientes de que, ademais de encarar a enfermidade tamén coa axuda das imaxes –complementarias, verbais e plásticas–, no propio exercicio se conxuraron senllas enerxías creativas –a de ilustradora e poeta, a de filla e pai, a de paciente e impaciente– que xuntas turraron por guindar de vez o malfado. De aí que sexa no intento posto en práctica nesa experiencia compartida que constituíu Faíscas onde cobren pleno sentido os versos da cita final de Constantino Cavafis: “Non coides que te faga rico Ítaca./Xa che dou unha fermosa viaxe”.