Pescadores do río Miño

No ano 1989, Eliseo Alonso, o goianés de Tomiño que fixo carreira xornalística na diáspora arxentina e colaborou con diversos xornais galegos, escribiu un interesante libro sobre as artes de pesca no tramo galego portugués do Pai Miño. O certo é que é un tratado moi completo sobre as orixes dos sistemas de capturas, sobre as tradicións gastronómicas vinculadas, con numerosas referencias, á cultura popular, á lingua irmá galego-portuguesa, ás crenzas arraigadas, á rica gastronomía fluvial e, sobre todo, ás persoas protagonistas de todas esas historias. Eliseo estudou as fontes bibliográficas pero sobre todo falou coas persoas que navegaban o río, que pescaban e armaban os aparellos, que tecían as redes e construían as embarcacións, que cantaban e pregaban aos deuses para as boas colleitas, que cociñaban as viandas e papábanas regadas cos bos viños desas mesmas terras. En fin, un tratado etnográfico sobre tempos pasados e presentes de hai 35 anos. Nada teño que engadir ao que Eliseo Alonso deixou escrito. Só quero usar como escusa o seu magnífico relato para falar dun ser á vez mitolóxico e terreal, amoroso e odioso. A lamprea do Miño, a Petromyzon marinus. Os efectos do cambio climático, as especies invasoras, a sobrepesca e a regulación industrial do caudal do río explican as baixas capturas de lamprea É un ser mitolóxico ao asociarse coa súa existencia de millóns de anos, sendo un dos poucos seres vivos que resistiron cambios xeolóxicos fonte de profundas mudanzas no planeta. Tamén é un ser do noso tempo, non en van ao seu redor hai toda unha economía local nas vilas do Miño. O ciclóstomo mariño xera fervor relixioso e pagán en miles de persoas que a veneran nas súas diferentes formas de preparación gastronómica, é fonte de estudos científicos nas nosas universidades, mais conta con detractores culinarios polo seu sabor, textura e imaxe. Destes extremos só quero ocuparme brevemente da intersección entre o seu valor terreal e a relación de amor profundo que produce en centos de seareiros e seareiras que anualmente visitan os lugares de culto lampreeiro á beira do noso Pai. Pesca tradicional Malia aqueles ditos de "ano de cheas, anos de lampreas" ou "as cheas en xaneiro acrescentan o fumeiro", estamos a pasar uns anos de baixas capturas e prezos desorbitados. Moitas razóns e con distinta intensidade poden explicar esta situación. Desde os propios efectos do cambio climático que pode estar a desprazar as lampreas cara ao norte, onde topan augas a temperaturas máis propias para os seus ciclos, até a chegada de especies invasoras, que devoran os niños das súas larvas nas coieiras das beiras do río. A sobrepesca e a regulación industrial do caudal do río tamén explican o actual decaemento das capturas, e polo tanto da economía lampreeira nas vilas miñotas. Xa dicía Alonso que as lampreas "malamente poden sortear a gran cantidade de lampreeiras que atravesa o leito do río e moi poucas chegan á trampa armada nas pesqueiras". Os vituróns e as cabeceiras destas pesqueiras son redes fixas selectivas mentres que os lampreeiros son trasmallos de 140 metros de longo que, colocados estratexicamente, poden evitar a chegada das femias aos lugares de freza, aqueles que se asentan nas beiras miñotas de Melgaço e Arbo. Ademais, usando a acertada expresión do historiador Alberte Reboreda, Fenosa é "a temoneira suicida" que está a afundir o barco, que está a destruír o último tramo do río que aínda corre ceibe e azul. É a principal patroa das pesqueiras, compradas para instalar o falido salto de Sela, e, sobre todo, é dona do caudal do río, regulándoo en función da súa conta de explotación, causando a morte de miles de larvas de lamprea e grandes riscos para as persoas nas épocas estivais. Hai que dicir, por último, que cando nos anos 70 os réximes fascistas das dúas beiras do Miño propuxeron o salto de Sela ocorreu ao mesmo tempo un proceso de extensión fluvial: como ía desaparecer baixo as augas do encoro o sistema tradicional de pesca da lamprea, as autoridades fixeron actividade extensionista na foz do río para que aparecesen os substitutos de aqueles que capturaban lampreas nas pesqueiras. Era un novo negocio: non importaba que desapareceran os vituróns, ían capturar lamprea desde embarcacións, usando masivamente redes de arrastre como as lampreeiras. Esquecían, meus pobres, que para manter o ciclo da lamprea as zonas de freza nos coiais cubertos permanentemente de auga son insubstituíbeis. Como dicía Alonso, se falamos de lamprea "a historia e a súas tradicións abundan moito máis no mundo das pesqueiras". Arbo é a única vila do noso país onde se escalaba a lamprea, é dicir, onde se conservaba como alimento para épocas fóra do inverno. Esa innovación tradicional, xunguida aos respectuosos sistemas fixos de captura do ciclóstomo milenario, son os alicerces para mantermos a economía local miñota arredor deste amoroso ser vivo. As seareiras da lamprea non precisan de temoneiros suicidas, só que o Pai siga a correr ceibe e azul.