A cultura galega volve do exilio: Rafael Dieste

Escribe Seoane tamén por estas datas e en termos parecidos a Fernández del Riego anunciándolle a chegada dubitativa dos Dieste a Vigo e rogándolle unha recepción afectuosa, sen dúbida temeroso do posible fracaso do regreso do amigo tal como lle sucedera a Lorenzo Varela un ano antes. Chegara este a Vigo con ánimo exploratorio para quedarse e regresou no mesmo barco unhas semanas despois, vítima dunha depresión e dunha infinita tristeza. Atopara un mundo descoñecido e indiferente a todas as súas inquedanzas. A mesma indiferenza que denunciará Seoane cando un 14 de abril sae do hotel en Madrid e ve rostros inexpresivos e rutinarios, ignorantes do pasado celebratorio da emblemática data. Lorenzo Varela é un caso paradigmático da complexidade do exilio, estivo regresando sempre pero non acabou de ancorar nesta ribeira e sempre tiveron os amigos a impresión de que era un barco á deriva. De todas as numerosas expulsións históricas -xudeus, moriscos, humanistas, ilustrados, liberais, marxistas- sempre por causas ideolóxico-relixiosas, foi o de 1939 o único que xerou un debate intelectual sobre o regreso, problematizado e obxecto de moi estimables reflexións filosóficas como poden certificar determinados ensaios de María Zambrano, Max Aub, Adolfo Sánchez Vázquez ou Castelao na súa “Alba de Groria”. Obviamente a participación dos exiliados neste debate adoptou moi diversas formas e xéneros: novela, teatro, poesía, ensaio e, nomeadamente, cartas e memorias, estruturas memorialísticas por excelencia. Entre os desterrados galegos deuse tamén este debate e houbo tantas respostas como maneiras de sentirse exiliado. “Naturalmente (Rianxo de nuevo), la idea del regreso está siempre izada como una bandera. Se agita más o menos, se alegra o se entristece, según el viento." A idea do regreso Non foi excepción o caso de Rafael Dieste, que como ten manifestado aos seus irmáns, a idea do regreso está sempre izada como unha bandeira que se axita máis ou menos, alégrase ou entristece segundo o vento. Foi un dos primeiros en iniciar o debate sobre o tema e un dos primeiros en volver, concretamente no ano 1961, malia as dúbidas de natureza ética e moral que inicialmente se lle presentaron. O debate no caso de Dieste é moi ilustrativo porque ten como interlocutores, por unha parte, o grupo da revista Hora de España (Serrano Plaja, María Zambrano, Gil-Albert, Sánchez Barbudo, Enrique Azcoaga) e por outra, o grupo galego dos amigos cos que convive na Arxentina (Seoane, Lorenzo Varela, Antonio Baltar, Espasandín) e Uruguai. Cos primeiros era España e o seu destino e porvir, cos segundos o debate tomaba matices e argumentos máis íntimos e persoais, referidos a Galicia. Dieste comeza este diálogo, epistolarmente, en 1948 cando lle expón a Alberto Fernández, galego da Mezquita, que fora secretario da revista P.A.N., exiliado en Venezuela, as dúbidas e angustias dun hipotético regreso. As desazóns manifestadas teñen unha relación moi directa, como veremos, coa obra Historias e invenciones de Félix Muriel (1943): “Por momentos el recuerdo adquiere una lejanía espléndida, pero inquietante, mitológica. Confundo a Pasmita -un marinero de Rianxo- con Hércules, al Barbanza con el Olimpo, las naves fenicias con las de Muros... Es encantador, sí, pero terrible. Quiero tocar de veras ese Olimpo, flotar en esas naves, reconocer el suelo firme originario de mis fantasías." Estas palabras, veladamente, aluden á poética creativa das súas Historias e invencións, baseada efectivamente na rememoración mitolóxica e misteriosa dun pasado que exalta os valores morais que emanan da familia e do pobo. O temor procede da posibilidade de instalarse e enraizarse nese mundo imaxinado renunciando á realidade que o motiva. Este temor é causa importante das reflexións sobre o regreso. E moi probablemente motivo, en parte, da renuncia á creación literaria por parte de Dieste, situación que se estende despois do seu regreso. Imprescindible de todo punto a respecto do regreso, a carta máis extensa que escribe Dieste dirixida a Sánchez Barbudo, nove folios, é todo un traballo testemuñal da súa concepción ensaística da carta. O contido da mesma é unha reflexión sobre os valores éticos e morais do exilio e a posible claudicación persoal que suporía o regreso. A conclusión: non é o momento aínda pero non podemos renunciar, colectivamente, a un regreso. Diálogo con Seoane De entre os exiliados galegos foi moi intenso e temperán o diálogo con Seoane sobre este tema pois ambos comparten a necesidade do artista de estar en contacto co pobo ao que se dirixen, tal como explica epistolarmente Seoane: “Recobrábamos una luz perdida y, por mi parte, sentía que justificaba mi oficio de pintor. Es seguro que quedándome en Galicia o en España sintiese más agudamente la responsabilidad de ese oficio, en cuanto este está unido a un pueblo y a una historia, no exclusivamente a la historia del arte. Es un sentimiento que se agudizó en mí en los meses de España, por eso ya no sueño con otros países que no sean Galicia y España, pues el artista tiene que ser, a su modo, un intérprete de su pueblo tratando de impulsarlo hacia el futuro." A contestación de Dieste desde Rianxo, estamos xa no ano 1964, concorda co amigo pero apunta a problemas de integración: "Comparto todo lo que dices del artista en relación con el ser y el ámbito y el futuro de su pueblo. Lo paradójico es que los motivos más hondos que ocasionaron nuestra emigración -y luego nuestra larga resistencia a la nostalgia- no difieren, en cuanto a sus raíces permanentes, de los que nos impulsan al retorno. Un retorno difícil por eso mismo, por sus móviles. Está uno aquí, por último, y no acaba de estar..." Nalgunha ocasión o debate tomará rumbos controvertidos como cando Francisco Ayala se atreve a calificar a Dieste de artista de “segunda mano” a raíz dunha insinuación por parte do rianxeiro da necesidade de volver a España, que sentía necesidade de oír o reloxo da catedral de Santiago e de visitar as feiras aldeás. Ayala, en definitiva, seguindo unha liña de resposta que Claudio Guillén denomina “plutarquea”, propoñía que o exilio non podía arrebatar os bens auténticos do home que non son outros que a razón, a liberdade e a palabra. E para isto había que afrontar os riscos dunha vida nova sen mirar para atrás. Tamén María Zambrano, nesta liña, entende o exilio e así llo comunica a Dieste, coma unha dimensión esencial da condición humana. O exilio, segue a dicir a pensadora española, impregna de tal xeito as vidas de quen o padece que pasa a formar parte da súa propia identidade. A preocupación de Dieste por esta temerosa confusión entre ficción e realidade tamén se expresa na lectura que fai dos seus propios textos. Non é outra a filosofía que destila sutilmente o cambio de título dun dos contos que integran o libro Dos arquivos do trasno (1ª edic. 1926). Na primeira edición desta obra o conto titulado ‘Lenda da vella Lusca’ convértese na segunda edición de 1962, cando chega a Galicia, en O regreso; e na terceira edición de 1973 será A volta. Non abondan as modificacións textuais para xustificar estes cambios, simplemente nunha primeira lectura a vella Lusca é a protagonista misteriosa, a louca da vila nunha historia que ten os antecedentes nun conto xuvenil titulado La asegurada. Regreso, pola dimensión culta e a súa condición moral como exiliado e volta xa como característica da emigración tradicional cando Dieste quere liberarse da súa existencial condición de desterrado. As lecturas van afondando nas preocupacións autoriais, modificadas pola circunstancia exílica do autor. ‘Dar unha volta’ é dito eufemístico e popular entre os emigrados para paliar a consabida ausencia dos eidos familiares. Observemos que os títulos expresan as distintas lecturas do autor porque os cambios efectuados no texto son mínimos. Pois ben, Dieste vivirá a partir do seu regreso en 1961 nunha escandalosa situación de indiferenza, en palabras do seu amigo Manuel Andújar. Pero será o arxentino César Andrés Núñez quen mellor explique a marxinalidade da obra de Rafael Dieste nun estudo maxistral que foi a súa tese de doutoramento presentada na UNAM. Explica este crítico, como colofón do seu estudo, que Historias e invenciones de Félix Muriel é un libro incómodo incluso polo idioma elexido. En Galicia, di o crítico arxentino, atopáronse cunha obra maxistral dun autor galego, escrita en castelán; por ser autor galego, quedou fóra da literatura castelá cando se estaba a recuperar a literatura do exilio; e por ser dun autor estranxeiro tampouco a crítica arxentina lle prestou a debida atención; como consecuencia, non reunía as condicións para ser literatura galega, nin española nin arxentina. Pero antes desta conclusión foi quen de notar nas súas páxinas, en concordancia con Lorenzo Varela, os vestixios da guerra e ese “rumor de robledales y de olas” onde latexan os labradores e mariñeiros de Galicia. Un dato estatístico moi significativo é que a obra máis vendida de Rafael Dieste foi a súa Pequeña clave ortográfica (1956), obra proxectada en Monterrey (México) uns anos antes para ensinar ortografía aos enxeñeiros do Tecnolóxico nun traballo ocasional despois de varios anos de estancia en Europa. Contaba sempre Isaac Díaz Pardo unha anécdota protagonizada por Rafael Dieste durante unha celebración conxunta do Ano Novo en Bos Aires. Nas conversas posteriores aos brindes Laxeiro e Isaac dicían que de ningún dos exiliados presentes -Seoane, Lorenzo Varela, Arturo Cuadrado, Dieste- tiñan memoria das xentes de Galicia despois de transcorridos algo menos de vinte anos da súa chegada a Arxentina. Dieste, habitualmente sereno e reflexivo, non quere admitir ese esquecemento e dando golpes no peito reivindica a vixencia da súa obra anterior á guerra civil como viva na memoria do seu país. Un discurso ‘en polaco’ de Laxeiro puxo final festivo ao incidente inesperado, moi revelador en definitiva do desexo interno de todo creador de resistirse a ser esquecido polo público ao que se dirixe a súa obra. Con razón dicía Seoane que estar en Galicia era recobrar unha luz perdida e sentir a responsabilidade de pertenza a un pobo e a unha historia da que foron expulsados sen outra culpa que as súas lealdades democráticas e o seu compromiso coa causa popular. Nos seus comezos periodístico-literarios na década de 1920 Rafael Dieste mostrou as súas preferencias polo liberalismo, un liberalismo moi afastado das connotacións actuais e das súas teses e políticas economicistas. Moi influenciado nese momento polos programas rexeracionistas e institucionistas de Ortega e Pérez de Ayala, tivo que cangar gran parte da súa vida coa equipaxe ideolóxica do hispanoamericanismo. Sempre sostivemos que gran parte desta carga foi herdanza dos seus irmáns Enrique e Eduardo, formados no clima educativo inspirado por José Enrique Rodó e o seu inevitable Ariel (1900), obra canónica do liberalismo suramericano. Rafael Dieste non se desfixo deste lastre hispanista ata que o termo entrou nas coordenadas da retórica baleira do franquismo non sen antes ser motivo de polémicas memorables como a que mantivo co seu amigo o poeta Manoel Antonio, que vía no concepto defendido por Dieste a negación das diferentes identidades e culturas peninsulares. Rafael Dieste, especulativo, reflexivo e sosegado Digamos que do liberalismo, Dieste, segundo propia confesión, toma, nunha época moi polarizada, a parte exclusivamente instrumental, a súa capacidade de diálogo, a única opción que permitía dialogar con todas as forzas políticas. Rafael Dieste, especulativo, reflexivo e sosegado, fará do diálogo motivo estruturador de moitas das súas obras literarias e do seu traballo periodístico. E tamén nos deixará mostras da súa querenza polo diálogo como forma de coñecemento, nas súas cartas cos amigos onde podemos seguir debates sobre o idealismo e realismo, sobre Bécquer, sobre a teoría da relatividade, sobre o concepto de espazo e tempo, sobre o teatro e a cultura galega, sobre a idea de España de Ortega etc. En definitiva, unha profunda reflexión sobre as lecturas compartidas que contribuían de maneira especial a formar opinión e proxectar novas inquietudes intelectuais entre eles. Paradoxicamente esta súa fe no diálogo que cría que lle proporcionaba o liberalismo, non deixou de causarlle tamén problemas durante o tempo da guerra civil que esixía adhesións inequívocas e rotundas. A partir, en efecto, de 1937, o control ideolóxico do PC reclamaba un distanciamento inequívoco con anarquistas e trotskistas, que se viron perseguidos e represaliados. Neste clima dogmático, Dieste sempre mantivo un diálogo protector cos amigos do POUM e con diversos círculos anarquistas. Como consecuencia, tivo que padecer censuras e silencios que o arredaron da visibilidade internacional que o seu traballo na revista Hora de España e as tarefas realizadas para organizar o II Congreso Internacional de Escritores Antifascistas en Valencia demandaban. Risco confesaba por volta de 1925 que o pouco vangardismo que había en Galicia se mantiña nas lindes do galeguismo identificando aquel coa creación na seguridade que onde hai que crealo todo a obra ten que ser revolucionaria. O resultado final, analizado anos máis tarde por Fernández del Riego fala dun grupo de mozos, Dieste entre eles, espallado coma unha perdigonada, que pasaron deseguida da herexía á deserción e a traizón. Compromiso coa democracia Porén o compromiso de Dieste coa democracia non admite dúbidas e ofrece un currículo solidario e responsable. Desde a súa chegada a Madrid con tempo de saudar a República o 14 de abril de 1931, radicalizado polos acontecementos, asina un manifesto no diario vespertino (La Tierra, 29-IV-1931) pedindo a renovación artística e social; despois do seu paso pola Misións Pedagóxicas, asina o manifesto fundacional da Alianza de Intelectuales Antifascistas para la Defensa de la Cultura; intervirá como primeiro orador no acto de solidariedade internacional celebrado en outubro de 1936, intervención recollida en parte en Milicia popular (nº 81, 27-X-36) e en El Mono Azul (nº 10 de 29-X-1936); tamén subscribe o ‘Llamamiento a los intelectuales del mundo entero’, feito pola Alianza en novembro de 1936 e outros manifestos en datas posteriores coma o denominado ‘Los escritores y artistas españoles apelan a la conciencia del mundo’ (1937) ou ‘Los intelectuales de España por la victoria final del Pueblo’ (marzo de 1938). En fin, Dieste será fundador e colaborador de numerosas publicacións antifascistas como El Mono Azul, El Buque Rojo, Hora de España, Nova Galiza e El Combatiente del Este. E acabará como voluntario no exército do Leste cruzando a fronteira con Francia uniformado coas tropas regulares da República para ser internado no campo de concentración de Saint Cyprien. Coa experiencia acadada nas Misións Pedagóxicas, Dieste e Carmen Muñoz reorganizaron as coleccións da editorial Atlántida seguindo as pautas da Biblioteca Popular ambulante. As obras editadas por autores do exilio -Ayala, Serrano Plaja, Lorenzo Varela, Otero Espasandín etc. e ilustradas por Castelao, Colmeiro, Seoane, pintores exiliados, foron lectura formativa para varias xeracións de escolares arxentinos e agasallo notable para efemérides familiares. Dicía Dieste a Seoane ao pouco tempo do seu regreso que un está aquí pero non acaba de estar…se exceptuamos, engadimos pola nosa parte, algunhas afortunadas reedicións, unhas poucas conferencias e actos no espazo que lle brinda Isaac Díaz Pardo no Castro, o discurso de ingreso na Academia, a recuperación duns poucos amigos e as numerosas cartas que escribe. As virtudes de fraternidade que Dieste soñou para Galicia desde o exilio, nomeadamente desde as súas Historias e invenciones de Félix Muriel, xa non sempre deitan ese misterio que era visible desde a distancia. Nunha ocasión, sincerouse comigo Carmen Muñoz, despois de impartir unha conferencia non remunerada, Carmen e Rafael, despedidos cordialmente polos organizadores, pasadas as nove da noite, sen hotel e medio de transporte para Rianxo, dan un paseo en silencio ata un Obradoiro solitario. En silencio collen un taxi e cando os deixa na rúa de Abaixo, soben á casa e, sempre en silencio, Rafael esboza unhas pinceladas no piano. Carmen escoita sentada na galería co Barbanza no horizonte. Os dous, en silencio, recoñécense, sen palabras, como aqueles exiliados que saían a diario cansos do seu traballo da editorial Atlántida en Bos Aires.