Uxía: a música da irmandade

—Axiña cumpriranse corenta anos dunha carreira musical que agora vemos pioneira e chea de éxito, pero como son os comezos e as orixes? Comezo cantando nun ambiente familiar musical. Meu pai tocaba o contrabaixo, pero estudei Filoloxía románica aínda que quería ir ao conservatorio. Pensaban na casa que debía seguir algo máis alimenticio. O meu profesor de francés no instituto fora Xosé Luís Suárez Canal, e no fondo era unha carreira que me gustaba. Fíxena en Vigo e en Compostela pero sen deixar nunca a música, que aprendín de xeito autodidacta. Pero se teño que pór unha data de cando tomo o camiño da música con decisión é ao gañar o festival de Bergantiños en Carballo, en 1985. Como tiña tamén premio en cartos pensei, será que pode ser o meu oficio? Axiña naceu a TVG, e ofreceume Edigal gravar un disco, nun momento no que non había moitos publicados en galego. Movíame no folk e nas cantigas medievais, influída polos meus estudos, e os meus produtores foron Na Lúa, cos que despois fixen camiño. Compuña as miñas primeiras cancións e tamén ía un poema de Pimentel musicado por Antonio Paz Valverde, director da Coral do Porriño, na que estiven moitos anos. Ese foi o momento no que me decidín pola música e á carreira quedáronlle dúas materias no limbo. Montei unha banda, empezaron os concertos e pasado un ano Na Lúa convídame a formar no grupo porque necesitaban unha voz. Pensei que era un bo modo de aprender, sobre todo da música tradicional que non estaba tanto en min que viña de escoitar a Silvio, a Pablo Milanés, a Batallán, a Fuxan os Ventos ou o Zeca Afonso. Ese era o meu imaxinario. —Pero xa compuña habitualmente as súas cancións? Compuña, si. Sempre o fixen desde moi cativa. Tentar comunicarme a través da música para unha nena tímida, como daquela era, foi e é unha ferramenta marabillosa. Despois a profesionalización con Na Lúa foi total e moi seria porque ensaiabamos todos os días como quen vai á fábrica. Tamén levaba a comunicación do grupo, o que me gustaba moito, e sempre estivo en min xunto ao amor pola literatura. Filoloxía é o amor á palabra e debe estar tamén na música. Puxen sempre especial coidado nos poemas que escollín ou nas letras que fago. —Fixo algúns discos monográficos dedicados exclusivamente a poetas, sexa Manuel María, Rosalía de Castro ou García Lorca e cancións de moitos máis, Luís de Camões, Eugénio de Andrade, María Mariño… É unha escolla feita moi polo miúdo. Gustoume sempre escribila pero sobre todo ler poesía. E o que lía e me emocionaba, axiña pensaba que podía trasladarse á música. —Ás veces interpreta versións doutras persoas, pero prefire partir de cero. É difícil cando xa son melodías moi coñecidas, estou pensando nas aínda recentes versións súas e de Javier Ruibal dos poemas galegos de Lorca que xa fixera Amancio Prada. Pero atrévense a partir de cero. En moitos casos son poemas que podes revisar de mil maneiras. Amancio Prada a ese nivel para min é un referente porque traballou con moito oficio e mestría. Todos aprendemos moito de aí, pero cando fixen Rosalía pequeniña preparei poemas que xa Amancio musicara. É moi raro para un autor escoitar os poemas despois doutro modo; a el chocoulle e témolo falado, pero entendes que son visións diferentes. Aínda que hai cousas intocábeis. Pórlle música a "Negra Sombra" diferente á de Xoán Montes é moi difícil do interiorizada que está no imaxinario popular. —É quizais a artista galega que mellor esluíu as fronteiras con Portugal e ten presenza habitual nos seu palcos. Desde moi cedo fun alá e consideráronme unha sorte de embaixadora galega. É difícil abrir camiño pero non penso desistir. Sería moito mellor para a música en Portugal coñecer a nosa realidade, tamén pola lingua que nos une. Gustaríame organizar unha sorte de desembarco cultural en Portugal, sobre todo en Lisboa, porque no norte camiñouse algo máis nesa irmandade, para mostrar todo o que está pasando aquí, na música, no teatro ou no cinema. Para eles sería unha sorpresa, como foi para o Zeca Afonso, que nos consideraba a súa patria espiritual e pensaba que eramos quen mellor o entendíamos. Seguirei traballando para que iso sexa así e viceversa, para que as músicas da lusofonía sexan aquí mellor coñecidas. Cando facía Cantos da maré moita xente era a primeira vez que pisaba a Galiza. Rui Veloso, José Palma… como é posíbel? Outros de xeracións anteriores como Vitorino ou Sergio Godinho viñeran moi puntualmente. É a miña paixón. —E Brasil? Hai un océano polo medio, é verdade, pero coñecen a Galiza? Hai aínda máis distancia pero cando saben é como se descubrisen unha irmá pequeniña. E convértese nun amor condicional. Vivino cando fun a actuar alá e eles son quen de aceptar que as súas orixes están aquí. Carlos Santiago dicía, nunha das edicións dos Cantos da Maré, que Galiza era o útero materno, e ese é o sentimento que vin en moitos deles cando nos coñeceron e actuaron aquí. —Aínda que o sistema de difusión musical modificouse moito, seguen sendo músicas e músicos que non están na corrente central do que se escoita nas radios ou nas televisións. Iso é un problema sen resolver. Algo máis coñécese, a través das redes polo menos podemos acceder. É triste porque a riqueza é extraordinaria, tamén noutros países, como Cabo Verde, se saes de Cesárea Évora ou Tito París. Ou en Mozambique. Son mundos de músicas extraordinarias. —Diría que Cantos na maré foi a súa achega? Foi, tamén para situar no mundo cultural da lusofonía a Galiza, que non o está legalmente porque non é Estado, pero púxoa no mapa. Non era só un festival máis, porque había moita convivencia e conversa, con días de preparación de repertorios, procurando unha banda panlusófona que nos identificara a todos. Foi unha sorte de experiencia e convivio artístico-cultural. A música creo que é a arma máis poderosa para afondar e alcanzar a irmandade. —Ese traballo extramusical conecta coa súa pulsión pola comunicación? Creo que teño esa vea de produtora, de deseñar artisticamente eventos cunha vocación moi colectiva. Quizais porque para min a música é unha arte que require a comuñón de moitos, e no meu caso iso acentuouse. Gústame colaborar con outros artistas, producir espectáculos, como foi Son delas, Enredadas, As baladas da Galiza imaxinaria con Narf ou o traballo con Javier Ruibal. A música como lugar de compartir e capaz de mellorar o teu entorno. Tamén por iso naceu Malvela, coas mulleres de Sanguiñeda onde eu nacín, e é do que máis orgullosa me sinto, cantando coa miña nai e as miñas veciñas. Foron unhas mulleres que souberon transmitir unha grande enerxía saíndo de estar fechadas nas súas casas e subindo aos escenarios. Foi e é unha milagre, cos maridos de groupies ou na casa preparando a cea. Despois houbo moitos outros grupos que seguiron esa senda de apoderamento. A vocación miña é crear música colectivamente e facer espectáculos que visualicen as mulleres, o panorama da lusofonía (ou ilusofonía que di Chico César)… ir creando vínculos fortes e sólidos que nos fagan ir adiante. Non entendo o oficio como estratexia comercial con obxectivos e ritmos rápidos. Son máis de ir camiñando e que vaian pasando cousas. Respecto todos os modos de estar na música pero prefiro o meu, tamén abrindo paso á xente máis nova. Non me considero referente, pero as que viñemos antes podemos ver que hai agora unha autoestrada pola que circular. Preocupoume sempre non quedar só encadrado na música de raíz e tamén sermos interxeracionais. En Son delas e Sereas estabamos desde María Manuela, Guadi Galego, Ugía Pedreira, Rosa Cedrón, Silvia Penelas, Sonia Lebedynski, Susana Seivane ou Mercedes Peón, voces de mulleres que marcaron moito o que viría despois. —Cando empezou non había moitas mulleres, María Manuela que citou, Pilocha e poucas máis. É pioneira da vizosa explosión actual? Tocoume, pero non o sentín como responsabilidade, porque era unha rapariga que comezaba. E sen reparar que había xente que puido verme como referente para iniciarse na música en galego. Preocupoume a visibilidade das mulleres na música, e tamén descubrín co tempo que temos un discurso propio e quizais o máis transgresor está nas mulleres. Non quero xeneralizar frivolamente, pero Mercedes Peón tivo a valentía de facer algo novo coa música de raíz e non era doado. —Nestas catro décadas modificáronse moitas cousas. A comezos dos 80 o método por antonomasia pasaba polos casetes e os vinilos, asomaba o CD e apenas nacía o videoclip. Mudaron moito as cousas. Custoume entender o novo modo de estar na música e sigo facendo discos, porque é como un relato que conta historias. Hoxe funciónase máis por impactos, dun tema, dun vídeo que ademais ten que ser espectacular. E ademais todo pasa moi rápido. Antes presentabas un disco e botabas uns meses recreándote nel, dando recitais aquí e alá, pasaban uns anos entre cada lanzamento. Hoxe é diferente e non me gusta moito esa vertixe porque cada quen ten os seus ritmos, pero se non queres desaparecer do mapa tes que ter unha novidade (disco, espectáculo ou o que sexa). Eu teño unha presenza bastante continua, con varias frontes abertas, e non está mal se non perdes o respecto polo oficio e non vives pendente de se tes máis ou menos seguidores nas redes sociais, que poden valer para contar a túa vida musical, pero non vivilas como unha obriga. Penso que debemos volver ao modo íntimo e contemplativo da música. Ademais, a xente busca concertos máis exclusivos, íntimos… eu até os fago no xardín da miña casa na Illa de Arousa (O Salnés) e é moi gratificante. Porque a proximidade é moi importante. Sempre remato os concertos cantando o "Alalá das Mariñas" entre o público, sexa unha praza ou un teatro pequeno. Encántame ese chegar doutro xeito e hai xente moi nova que entende a música así, compartindo, como Silvia Pérez Cruz, Guadi ou Ugía Pedreira que senten a música como algo moi pegado á vida, case terapéutico, que axuda a vivir. —Quería que me falara da singular experiencia de María Fumaça, das orixes e o porqué da enorme repercusión que ten. Hai dúas décadas, cando nace o meu afillado Rui con parálise cerebral, despois do shock inicial pensei que o mellor agasallo que podía facerlle era rodealo dun ambiente musical, de alegría, de empatía. E todo xurdiu de maneira moi familiar. No salón da súa casa cheo de aparellos para os seus exercicios que sempre ligaban coa música. Cantabamos cancións para as súas terapias, pero sen intención de que fose editado, e o que pasou despois xa nin é cousa nosa. Foi milagroso que a xente normalizase o feito de que unha persoa con parálise cerebral estivese no escenario. A vida de Rui e do meu entorno familiar mudou e pasou de ser un rapaz compadecido a ser un neno asinando autógrafos. Todo iso emocionou moito a familias que vivían circunstancias semellantes. A música ten ese poder. A nai de Rui, a miña irmá Chus, que é unha compositora fantástica e que coidou as letras, a familia toda, e achegados como Tatán, ou Magín e Carlos Blanco… con case 30 persoas no escenario tiña unha potencia visual, musical e emocional enorme, con Rui cantando coa súa voz de balea…. É unha das cousas das que máis orgullo teño. E que despois chegase a todos os fogares galegos é extraordinario. Seguimos nun formato máis pequeno, porque Rui xa ten 20 anos e adaptámonos ao seu crecemento, pero a "formiguiña" aínda ten o seu lugar nas actuacións. Nunca perdendo de vista que María Fumaça é un agasallo para el. —As crianzas máis cativiñas custáballes ter referentes musicais en galego. María Fumaça foi unha explosión. Mandábannos vídeos que flipábamos, desde Noruega cantando en galego e aquí moitas familias non falantes habituais, con nenos e nenas que sabían as nosas cancións. Era un xeito de aproximarse, como despois fixen con Rosalía pequeniña, para que a rapazada falase galego. Afortunadamente agora hai moitísima variedade. Foi un fenómeno difícil de explicar, que quizais tamén triunfou porque sendo música familiar fíxose con moito coidado na posta en escena, nos arranxos, nas letras… e tamén importamos melodías de Portugal e Brasil. —Sería o mellor exemplo do que falaba de atoparse cos retos no camiño, non ir cunha estratexia pensada? Non se vía hai dúas décadas cantando para crianzas de 1, 2, 3 ou 4 anos. Xabarín era para nenos e nenas máis medrados, pero nesas primeiras idades pouco había. Unha vez que cheguei é do máis fermoso que me puido pasar. Sigo indo a coles e institutos e canto esas cancións que xa forman parte da vida das persoas. Notar a emoción de pais e crianzas é irrepetíbel. Era algo necesario que non me cansa nunca. Porque a situación da lingua, a súa falta de normalidade entre a xente máis nova era unha tristura… Aí seguimos nesa loita, como tamén co disco con Magín Blanco sobre poemas de Manuel María… pero o de María Fumaça é especial. É unha semente que deitamos e sempre estarán aí os froitos. —O 2025 vai ser un ano especial por cumprir formalmente os 40 anos de dedicación musical? Aínda me recoñezo na meniña que comezaba, con moita ilusión. Ela merece unha celebración especial e vouna facer. Falta case un ano, pero será en Compostela e buscamos unha data para un concerto especial, seguramente con moitas persoas convidadas que son parte da miña historia na música. Son moitas e seguramente será unha celebración graduada, pero aínda non o sei. Os 30 anos celebreinos cunha xira por Portugal, por como me tratou, e algo tamén farei alí. Pero faltan meses e antes vou presentar un disco con Germán Díaz, Alalás e cantigas do camiño, tamén con Sérgio Tannus, e en xuño faremos unha xeira por varias igrexas do Camiño de Santiago. Tamén queremos preparar un disco de Enredadas (Uxía, Carmen París, Ugía Pedreira e Martirio) despois de estar traballando anos nunha experiencia fermosa de música compartida. E teño tamén en marcha un proxecto, Yule, con voces de Irlanda, Escocia e Bretaña e músicos belgas, cos que facemos xiras longas por Francia e Bélxica.