Xosé Manuel Budiño: A gaita, Instrumento gañador

—Pensamos no éxito de Paralaia, como punto de partida, pero xa nesa altura tiña unha longa traxectoria de aprendizaxe e dedicación á música. Como empezou? No coro do colexio, con sete anos, actuamos diante de 500 rapaces da escola que nos aplaudiron como tolos. Esa foi a miña primeira experiencia e lémbroa porque algo fixo clic na miña cabeza. Ademais de tocar o “Himno da Alegría” tamén nos ensinaban música galega. Pensa que en Moaña había un ambiente musical moi bo, con banda de música, coro, varios grupos de baile, había rock, jazz... E non só estaba a música, porque Sito Parada movía moito co teatro, pero despois non tiven a sorte de que fose profesor meu no colexio. Tamén lembro con doce anos ir ao cine club, que botaban películas moi boas máis alá do cine americano, e ouvíamos os debates dos maiores... —E que formación segue despois? Había unha escola de gaitas moi boa en Moaña, Semente Nova, que cumpre case os mesmos anos que o Festival Intercéltico do Morrazo, porque foi parte da mesma iniciativa. O grupo dirixíao Xabier Blanco, que é un caso único na Galiza de ser mestre de gaita municipal. Hoxe é director da Escola da Música Tradicional do Concello de Moaña. Nese tempo xa teño claro que quero seguir profesionalmente no mundo da música. Xil Ríos era meu veciño e no Nadal xuntaba a banda, a coral e a nós, que tocabamos a gaita, e armaba unhas festas tremendas. Iso ampliou moito as nosas relacións, o caldo de cultivo era moi potente e para unha persoa coma min con esa inquedanza tiña o camiño case labrado. Despois examinábame por libre no conservatorio de Vigo e compaxineino coa Universidade Popular en Vigo con Antón Corral, que foi outro dos grandes mestres da miña vida. Coincidín no tempo cunha fornada de músicos tremenda, Carlos [Núñez], Anxo [Pintos], e lembro as sesións interminábeis dos sábados até as 9 da noite, ensaiando, coñecendo melodías novas. Foi un tempo marabilloso porque Antón Corral sabía que tiña un grupo de xente con moitas ganas de saber e de dedicar a súa vida á música. —En Corral tamén se recoñece o gran luthier. Que o foi de gaitas e zanfonas nesa escola que era do Concello, pero á parte estaba a banda de gaitas Xarabal que era unha loucura e avanzabamos rapidamente. Se a iso lle unes o laboratorio de jazz de Vigo, de creatividade musical, con profesores que viñan de Boston, Berkeley... Descubro un mundo novo e aprendín a escribir a miña música. Aí empeza a precuela de Paralaia. Todos os que viñan comigo escribían en clave de jazz, pero pensei que a min ese saber valeríame para facelo para zanfona, para gaita, para violín ou para harmonizar un piano. —Asociámolo á gaita ou á zanfona, pero é tamén persoa doutros instrumentos. Tamén guitarra, piano… —E igual cita con respecto a eses grandes profesores cos que dá un paso adiante como a Xil Ríos. Ademais de veciño, Xil é un dos grandes referentes. Foi un tío que vai a Madrid, ofrécenlle cantar en castelán e di que non, que quere cantar en galego e planta unha gran bandeira. Así foron en galego todos os seus discos. Un referente tamén porque facía de produtor, manexando unha coral, unha banda de gaitas e outra de música. Del aprendín como se pode conectar a xente tan diferente e lograr algo importante. Xil era un tipo que subía ao escenario e arrasaba, cun espectáculo en galego e coa súa gran voz. Se Xil Ríos fose da nosa quinta sacaríanos a todos do medio. —Destacan varios desa quinta polo seu virtuosismo instrumental, canto hai de estudo e traballo e canto de calidades innatas? É complicado de explicar e de entender e moitas veces temos falado diso. É evidente que naces cunha capacidade especial para a música, pero pode quedar aí paralizada se non hai disciplina e traballo para desenvolvela, ou falta interese e a vocación de quen non se ve músico. Tiven moitos amigos cunha capacidade brutal para tocar calquera instrumento que lle puxeras diante e dedicáronse a outra profesión, pero non viven esa decisión como algo frustrante. Realmente non podes ser disciplinado en algo para o que careces de vocación. —Paralaia é o primeiro disco e co que irrompe por todo o alto. Nós collemos o testemuño dunha serie de músicos que non puideron chegar a ser profesionais. Penso en Ricardo Portela, ao que coñecín e era magnífico. Estivo e tocaba con nós na escola de gaitas de Vigo e viaxamos con el durante un par de anos. Sempre nos dicía: “Non permitades nunca que nunha festa, por ser gaiteiros, vos poñan o nome máis pequeno. A dignidade do gaiteiro está por riba de todo”. Tiña moi claro que iamos ser profesionais e dábanos ese consello. —Tamén influíra en Ferreirós e Casal, quizais coa gaita houbo a sorte de que non se perdera a continuidade, que puideran pasar o legado a outros? Os últimos gaiteiros profesionais foran os de Soutelo e chegado o 1936 rematou todo. Os Soutelo tiveran mecenas que lles sufragaban gastos e dedicábanse á música. Non volveu haber gaiteiros profesionais. E Ricardo Portela vía que ese camiño se retomaba e desde logo Pepe [Ferreirós] e Nando [Casal] foron unha das claves con Rodrigo [Romaní] e Antón [Seoane] por montar ese grupo alucinante que foi Milladoiro, para min a gran revolución que nos fixo espertar a toda a nosa xeración. Lembro o primeiro concerto deles ao que fun e vin as estrelas. Pouco despois fun ao concerto de Miguel Ríos en Balaídos, estaba na grada coa miña irmán maior, e escapei para a herba, diante do escenario, tiña 12 anos, e pensei: “Quero ser Milladoiro pero coa actitude no escenario deste tío”. —Tamén vive a irrupción do audiovisual na música, como promoción e posta en escena. E tamén das movidas dos 80. Estudaba música e informática en Vigo, que aínda que era de xestión de empresa, e non me interesaba, vin que tamén o seu uso aparecía na música e pensei que ía virme ben saber como vai o dos ordenadores e tamén se quero vivir da música saber cousas do funcionamento empresarial. —Volvendo a Paralaia, alí mesturaba varios mundos, tamén a aprendizaxe do jazz. Todo iso que conto influíu nese disco, tamén os moitos concertos que vivín en Vigo e tamén en Lorient, onde ía coa banda de gaitas desde os 15 anos. Alí non só había musica de raíz, tamén jazz, pop ou rock. E sobre todo músicos que eran profesionais desde os 18 anos. Iso no noso campo non o víamos e aquilo foi unha certeza de que podíamos facelo. Con 20 anos xa non fixen os exames finais porque ese verán tiñamos unha xira de concertos e non dubidei en optar polo camiño musical. —E contemplando este ciclo de décadas entre Paralaia e Branca Vela, no que xa canta máis, hai letras propias, letras de poetas, colaboracións. Paralaia era máis instrumental pero tiña claro que os meus discos tiñan que ter máis, e en Paralaia convido a Mercedes Peón, que interpreta tres cancións. E así foi constantemente nos discos seguintes, cun mínimo do 30% de músicas cantadas. Chegou un momento en que gravaba os borradores das músicas coas letras que solicitaba e cando pedía opinión aos colaboradores todos me dicían: “Por que non a cantas ti?”. Con Fulgor deixei a gaita repousar un pouco e púxenme a cantar, e tamén con letras miñas. Branca vela (2023) completa un círculo, volvendo á infancia, ao tempo que facía músicas para grupos de baile, e fixen un disco máis co código tradicional, incorporando todo o que aprendín da música electrónica. Ía ser só esa mestura pero nos últimos meses, antes de rematalo, houbo outro cruzamento e acabou converténdose no meu disco máis coral, até con 40 persoas participando. —Oín a primeira presentación de Branca Vela en Redondela en maio de 2023 e esperaba o momento en que tocaría a gaita. Foi o que decidín en Fulgor, cando empecei a probar que a miña obra non xirara só arredor da gaita. Probei outros camiños e no directo da xira dese disco só a usaba nunha peza no medio do concerto. Cando a collía a actitude do público era moi especial e confirmábame na idea que tiña, "conseguín que boten de menos o meu instrumento". Inconscientemente era o que buscaba despois de anos nos que era omnipresente. Hoxe non aguantaría un concerto de hora e media con gaita como único vehículo instrumental, porque a gaita é tan poderosa que precisa dosificación, para que entre no momento xusto e volva provocar a emoción intensa que esperta. Esa dosificación conseguina cantando. —Para nós a evocación da gaita esperta unha emoción telúrica e íntima, é así en todas as partes? En todo o mundo. A gaita é un instrumento gañador sempre. Despois de vinte anos xirando, desde Damasco a toda Europa, de Marrocos a Nova York, do Canadá a Bogotá, de Bos Aires a Xangai, no momento que sae a gaita hai unha emoción especial, e se regulas esa aparición a sorpresa ten máis impacto. Esa dosificación foi algo que aprendín cos anos e a experiencia dunha única peza na xira de Fulgor confirmoumo. —Lembro cando nun momento dado se adiantaba coa gaita até o borde dos palcos. Iso aprendino da actitude do rock&amp;roll para conectar co público. Como o consegues? Tecnicamente precisabas ter un micro na gaita para non permanecer estático. E nos concertos de Paralaia, quixen ter un sen fíos na gaita para moverme polo escenario e propor esas sensacións. Inspireime nos guitarristas e nos cantantes do rock, porque estático non me vía nun escenario. —Nesas postas en escena influíu Sito Parada? Sendo moi cativo teño o recordo de estar no adro da igrexa en Moaña nunha cousa que el lle chamaba as veladas. Puña unha saba detrás del e improvisaba un teatro. A primeira función era coas mans simulando que tiña un saltón nunha man e aos 50 nenos que estabamos sentados mirándoo Sito facíanos crer que ese saltón cruzaba unha galaxia cando pasaba dunha a outra man. Quizais foi a primeira inquedanza da que teño memoria, antes nin sequera de tocar ningún instrumento, de que a fantasía e o engado se podía crear na cabeza coa imaxinación se quen actuaba era capaz de transportarte. Iso vinllo facer a Sito Parada por primeira vez. —Ese ciclo artístico que estamos revisando ten tamén un dato a considerar, cando sae Paralaia aínda se vendía fisicamente moito. Os case 25.000 discos que vendemos de Paralaia hoxe son impensábeis. Mudou moito a industria e fíxoo paseniñamente. No segundo disco, en 2000, xa é o tempo do pirateo, e hai un cambio de paradigma moi forte. Era un recurso económico e tamén é un trasladar aos músicos a responsabilidade de facer os seus propios discos. Viña xa de financiar Paralaia eu mesmo, só o segundo fíxeno coa multinacional Virgin e permitiume saber como funcionaban as cousas con elas, ofrecíanche gravar onde quixeras e cos músicos que quixeras. Pero iso rematou e xa se funciona doutro xeito. Para vivir profesionalmente da música hoxe xa non contan os discos ou as plataformas, o importante son os concertos. E para poder telos necesitas multiplicarte nas redes sociais. É moi básico estar pendente delas e dos streamings da túa música, de saber canto se escoita. E tamén tes que ser cauteloso porque non sabes de onde veñen esas escoitas e se vai ser xente que despois está disposta a pagar para escoitarte en directo. Nunca acabas de saber cal é a mellor fórmula para que a túa música funcione. —Falando de Branca Vela. Ten letras de Manuel Rivas, Antía Otero e o título remite a un poema de Rosalía. Encarga vostede as letras, tómaas dos libros, como é o seu proceso? No caso de Antía traballou sobre melodías que eu tiña, e no caso de Manuel [Rivas] foi o contrario. Coñecino en Zas cando a xira de Paralaia e coincidimos varias veces. Nun recente Culturgal estaba recitando e dedicoume un libro cun faro pintado, meu pai era mariñeiro, e quedei prendido do libro e dun poema en particular, "O tolo de abril". Díxenllo, graveina con Guadi [Galego], mandámoslla e quedou encantado co resultado. Neste caso é o impacto dunha letra o que me mobilizou, pero en xeral fago primeiro as músicas e despois as letras. —Compón cun instrumento ou a música está na cabeza? Na cabeza. Compoño cantando para min e despois vén o instrumento, sempre hai un piano a man ou as guitarras, as frautas están aquí… —A inspiración non o pilla distraído. Sempre currando. —Nestes anos o impacto da música tradicional na xente nova é un fenómeno rechamante, quizais explosivo coa irrupción das Tanxugueiras. A toda a escena musical galega viulle moi ben, como o considera? Hai unha discusión eterna de prepandemia, cando moita xente vía con pesimismo a situación e a falta de enganche coas xeración novas, que non escoitaban nada en galego. Falando cos compañeiros de profesión, eu vía un horizonte escuro. Porque mentres facías música instrumental viaxabas por todo o mundo, pero cando estás con cancións en galego, vías que non interesaba o galego. Cando a pandemia, con tanta xente facendo cousas na casa, estoupou unha creatividade en galego extraordinaria e foi algo marabilloso. Sae da xente pero acumúlase en persoas que escoitaran Mercedes Peón, Leilía, e tantos e tantas outras. E eramos a súa referencia como para nós o fora Milladoiro. Irrompeu unha xeración marabillosa e repítese o que pensara sempre, a xente nova quere ver xente nova enriba do escenario, que lle conten cousas da súa xeración e cousas que están vivindo. Iso é o que pasou agora, pasou hai 10 anos e pasará dentro de 20. —E por idade cústalle manter esa conexión? Non o sei, pero de entrada a xente nova non ten prexuízos. Escoitan Aitana e escoitan Tanxugueiras ou un grupo en inglés. Na miña si os había. E hoxe desfrutan dun rexistro moi amplo sen sentirse tan condicionados. Creo que é un momento marabilloso e ese milagre sucedeu porque desde os anos 70 fóronse pondo sementes e abrindo novos regos que dan froitos novos. Isto dino as Tanxugueiras e ademais sucede porque son boísimas. —Con vostede está Inés Salvado, dun grupo como De Vacas que fai unha mistura tan especial de humor e música. E tamén di moito da nova fornada de artistas: innovadora e tecnicamente espléndida. Foi unha sorpresa que Inés se adaptase tan ben, canta marabillosamente e toca percusións. E tres da miña banda veñen da escola de música Xacarandaina da Coruña. Ademais de vir da tradicional, de bailar e tocar acordeón ou pandeireta, teñen formación musical variadísima e regrada. Veñen cunha visión múltiple das músicas. É unha banda con xente moi nova, ben preparada e co código do tradi incorporado. Non é doado atopar xente con eses dous mundos.