Cultivar e ver medrar a lingua

A lingua ten un aquel circular, un vai e vén que comeza na primeira palabra falada (escoitada?) e na, seguramente, derradeira botada ao ar (á terra?). Nós somos a fala, e a fala somos nós. Construímos e destruímos os mundos que habitamos a través de como nos comunicamos. O pasado mércores, a rapazada do IES Fontem Albei da Fonsagrada foi xogar cos vellos habitantes da Residencia Rois. Non botaron unhas partidas ao tute, que ben poderían, senón que levaron xogos inventados por eles. As pezas máis importantes son o léxico recollido ao longo de dous anos a través do proxecto Memoria das palabras; as normas veñen marcadas polo público co que queren compartir ese tempo de lecer. Co que gusta enxamiar na montaña, o que comezou sendo un traballo de recompilación xunto ao Museo Etnográfico da vila transformouse nunha argallada na que caeu cada habitante do concello. É o que ten a fala, que non é doado que quede pechada, sobre todo cando “non se busca algo específico, senón transversal”, explica Noemí Basanta, a profesora responsable da iniciativa. Primeiro enredaron ás familias e ao profesorado, logo aos negocios. O que aparentaba ser un simple caderno no que a veciñanza podía depositar a súa palabra, trocou nun tesouro. Non só porque, como recoñece Basanta, “superou todas as expectativas”, pois foron quen de xuntar unhas 1.200, senón porque ilusionaron a todo o mundo. E como a lingua, como os ríos, non entende de fronteiras administrativas, acabaron no foleco termos procedentes de Grandas de Salime. Desa ampla listaxe, 572 palabras pasaron a formar parte do léxico patrimonial que recolle o Instituto da Lingua Galega. Na Fonsagrada poden fardallar de cada etapa deste camiño. Un percorrido no que se sente un fondo orgullo polo propio, polo dialectal, polo dialectal dentro do dialectal para, como di Basanta, “non perderse no estándar”, nin que se vexa a lingua “como algo que hai que corrixir”. Como demostrou moi ben Sica Romero co seu libro Avelaíñas eléctricas (Nêspera Editora, 2022), o mundo do oral e do dicionario non teñen por que ser incompatibles. Darlle ao 'palique' é algo tan natural que non nos preguntarmos o porqué e o como falamos Falar "raro" As palabras, aos poucos, sen que nos decatemos, enchóupannos. Algo que quen habita O país da choiva (Miguel Anxo Alonso Diz, Antela Editora, 2021) debería saber. Pero, ás veces, a memoria é feble, e sen que a xente se dea conta, a fala engarzapela nunha silveira perigosa: os prexuízos. Darlle ao palique é algo tan natural que non nos preguntarmos o porqué e o como falamos, o que desencadean as formas (e o fondo) do noso xeito de comunicarnos. É como respirar. Pensamos en todo o que implica como o ar entre e saia do corpo? Con esta historia, Alonso Diz quere lograr que a xente “tome consciencia do que ocorre (coa lingua) e como podemos influír no que vai acontecer (con ela)”. Alonso Diz fai do chover, algo tan noso, un elemento que racha. Tras unha noite de treboada, despois de durmir (ou intentalo) o protagonista érguese e, nada máis poñer un pé fóra do cuarto, ve (escoita) que xa case ninguén fala coma el. Nin o entenden! Porque “fala raro”. A partir de aí, intentará comprender que acontece e se pode volver recuperar a súa lingua. "E ti que farías?" Entón formúlase a pregunta máxica: “E ti que farías?” Alonso Diz responde: “Escribir un libro”. Escribilo desde unha ollada determinada: desde o amor e a esperanza, “utilizando a rebeldía en positivo, desde o cariño e o respecto”. Por iso, O país da choiva está cheo de chiscadelas que, dun xeito orgánico, moven a quen le entre autores e autoras da literatura galega. Isto permite “estimular a curiosidade, tirar do fío para que uns libros leven a outros”. Unha constante na literatura de Alonso Diz que tamén podemos apreciar en Nom estamos quebrades, de Nee Barros (Cuarto de Inverto, 2023). E ti, que vas facer? Hai ducias de proxectos que constrúen, recuperan, (re)descobren a lingua. Achegas como 21 días co galego ou Aquí tamén se fala tecen redes, implican, convidan e motivan a cada parte da sociedade que habitan. E malia que a poalla (esa que seique non molla) dos prexuízos estea aí, a semente xa está botada. O ruxe-ruxe, malia que semelle un bisbar, xa prendeu. A partir de aí xa só pode medrar, espallarse para, como afirma Basanta, “devolver á vila o que a vila nos dá”. Estas achegas fan que as persoas sexan conscientes do que acontece. Porque, como lembra Alonso Diz, “nós temos a capacidade de decidir que vai acontecer; nós temos ese poder”. E non é un poder calquera escoller como remata unha historia. Despois, a lingua, como a auga, buscará o camiño.